Bolalardagi taxikardiya – fiziologik sabablar, patologik yurak va ekstrakardial omillar tufayli yurak urish tezligining oshishi. Kasallikning klinik ko’rinishi xilma-xildir: asimptomatik variantlardan yurak urishi va qisqa muddatli hushidan ketish bilan namoyon bo’ladigan og’ir paroksizmlarga qadar. Bolalarda taxikardiya tashxisi uchun instrumental tekshiruv o’tkaziladi: funktsional testlar bilan EKG, exokardiyografiya, yurakning EFI. Hurujni to’xtatish uchun vagal stimulyatsiya, dori-darmonlar va elektr kardioversiya buyuriladi va relapslarning oldini olish uchun uzoq muddatli antiaritmik davolash amalga oshiriladi.

Umumiy ma’lumot

Kardial aritmiya muammosi pediatrik kardiologiyada eng dolzarb va murakkab muammolardan biridir. Aritmiyaning barcha turlari orasida taxikardiya hayot uchun xavfli asoratlarning paydo bo’lishi va rivojlanish xavfi bo’yicha birinchi o’rinda turadi. Bolalarda ritm buzilishining har qanday variantini aniqlashning umumiy chastotasi 100 ming kishiga 22,5 holatni tashkil qiladi. Taxikardiyaning tarqalishi to’g’risidagi ma’lumotlar noto’g’ri, bu diagnostika qiyinchiliklari, turli yurakdan tashqari va yurak kasalliklari klinikasida patologiyaning tez-tez namoyon bo’lishi bilan bog’liq.

Bolalar taxikardiyasi sabablari

Bolalarda taxikardiyaning etiologik omillari fiziologik va patologik bo’lishi mumkin. Fiziologik psixo-emotsional va jismoniy haddan tashqari kuchlanish, atrof-muhit haroratining oshishi, ko’p miqdorda suv va oziq-ovqat iste’mol qilish kiradi. Bunday ritm buzilishlari 3-5 daqiqadan ortiq davom etmaydi, izsiz yo’qoladi. Kattaroq guruhni patologik sabablar tashkil qiladi:

• Yurak nuqsonlari. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarda va bolalarda taxikardiya rivojlanishining asosiy omili tug’ma shakllardir. Ko’pincha aritmiya Ebshtein anomaliyasi, atriyoventrikulyar aloqa, bo’lmacha to’sig’id nuqson bilan murakkablashadi. Orttirilgan revmatik nuqsonlar balog’at yoshidagi ritm buzilishlarini keltirib chiqaradi.
• Organik kardiopatologiya. Endokardit, miokardit va perikardit maktab yoshidagi bolalarda kasallikning keng tarqalgan sabablari hisoblanadi. Kamroq, taxikardiya yurakning elektrofiziologik faolligini buzadigan kardiyomiopatiyalar (gipertrofik, kengaygan, cheklovchi) mavjudligida tashxis qilinadi.
• Intoksikatsiya. Neyrotoksikoz va boshqa zaharlanish shakllari yurak faoliyatini tartibga solishda neyrogumoral buzilishlar bilan kechadi. Bolalarda har xil tabiat va davomiylikdagi taxikardiya kuzatiladi. Vaziyat zarba va miokard qisqarishining keskin kamayishi bilan kuchayadi.
• Elektrolitlar buzilishi. Qondagi kaliy, kaltsiy va magniyning nomutanosibligi bolalik davrida taxikardiya uchun odatiy shartdir. Suvsizlanish, endokrinologik kasalliklar, gipovitaminoz bilan elektrolitlar kontsentratsiyasining o’zgarishi kuzatiladi.
• Yatrogen omillar. Taxikardiya xato tufayli intoksikatsiya bilan yuzaga kelishi mumkin – bolalarda yurak yetishmovchiligini davolash uchun yurak glikozidlarini noto’g’ri tayinlash. Kamdan kam hollarda ritm buzilishi atropin, aminofillinning haddan tashqari dozasi, beta-adrenergik stimulyatorlarning yuqori dozalarini ingalatsiyalash bilan namoyon bo’ladi.

Xavf omillari

Agar bolada rivojlantiruvchi omillar bo’lsa, taxikardiya xavfi ortadi. Yangi tug’ilgan chaqaloqlar uchun (2 oygacha) bu ante- va perinatal patologiya bo’lib, miyaning gipoksik-ishemik zararlanishlari bilan birga keladi. Katta yoshdagi – noqulay ijtimoiy va oilaviy tarix, tez-tez stress, haddan tashqari jismoniy va ruhiy stresslar kiradi. O’smirlarda kasallik odatda balog’atga yetish va u bilan bog’liq gormonal o’zgarishlar bilan boshlanadi.

Patogenezi

Taxikardiyani shakllantirish mexanizmi zararlanishning lokalizatsiyasiga bog’liq. Sinus shakllari sinoatrial tugunning avtomatizmining kuchayishi va uning avtonom regulyatsiyasining buzilishi bilan tavsiflanadi. Bu jarayonlar hujayralarning qo’zg’aluvchanligini va hosil bo’lgan impulslar sonini oshiradi. Gemodinamik jihatdan kasallik qon oqimining o’zgarishi bilan namoyon bo’ladi, bu patologiyaning rivojlanishi bilan kamayadi va miokard ishemiyasiga olib keladi.

Bo’lmacha taxikardiyasida ekstrasistoliya qo’zg’atuvchi omil bo’lib, aritmiya kelib chiqishi asosida 2 omil ajratiladi: qo’zg’alish to’lqinining dumaloq harakati (qayta kirish) va avtomatizmning geterotop o’chog’ining shakllanishi. Xuddi shu patogenetik omillar AV dissotsiatsiyasi bilan birgalikda bolalarda qorincha aritmiyasini qo’zg’atadi.

Bolalar taxikardiyasi turlari

Klinik variantga ko’ra, barcha taxikardiyalar paroksizmal (o’zidan o’zi) va paroksizmal bo’lmaganlarga bo’linadi. Voqea sodir bo’lgan vaqtni hisobga olsak, bu holat tug’ma va orttirilganlarga bo’linadi. Rivojlanishiga ko’ra birlamchi (idiopatik) va ikkilamchi variantlar ajratiladi. Zamonaviy kardiologiyada taxikardiya elektrofiziologiyasiga asoslangan eng ko’p qo’llaniladigan tasnif, unga ko’ra quyidagi shakllar mavjud:

• Sinusli – funktsional, surunkali, sinoatrial resiprok ( o’zaro ).
• Bo’lmacha – fokal (chegarali), multifokal (xaotik), titrashi va bo’lmacha fibrilatsiyasi ( qaltirashi ).
• Atrioventrikulyar – nodulyar resiprok (tipik va atipik), fokal (operatsiyadan keyingi, tug’ma, «kattalar»).
• Ventrikulyar ( qorinchalar ) – paroksizmal barqaror, paroksizmal beqaror, maxsus shakllar (ikki tomonlama, «piruet», polimorf).

Dastlabki 3 ta variant supraventrikulyar taxikardiyalar guruhiga birlashtirilgan bo’lib, ular pediatriya amaliyotda barcha aritmiya holatlarining 95% gacha to’g’ri keladi. Qo’shimcha yo’llar mavjudligi sababli ritm buzilishlari alohida toifaga ajratiladi. Bu guruhga paroksizmal va surunkali ortodrom resiprok taxikardiya, paroksizmal antidrom taxikardiya kiradi.

Bolalarda taxikardiya belgilari

Taxikardiyaning klinik belgilari xilma-xildir: ular asimptomatikdan ongni yo’qotish bilan kechadigan og’ir xurujlarga qadar. Yurak tezligining mo’tadil o’sishi kichik simptomlarni keltirib chiqaradi – zaiflik, yurak o’ynashi, yurak behalovat bo’lishi. Bunday belgilar ko’pincha, ayniqsa yosh bolalarda e’tiborga olinmaydi, bu kasallikni tashxislashni qiyinlashtiradi.

Taxikardiyaning og’ir shakllarida sinkopal holatlar qayd etiladi – miya tomirlarida qon oqimining pasayishi tufayli qisqa muddatli hushidan ketish. Ongni yo’qotishdan oldin bosh aylanishi va zaiflik, ko’zning qorayishi, terlashning kuchayishi, sovuq qo’llar va oyoqlar paydo bo’ladi. Balog’at yoshidagi (11-15 yosh) va katta maktab yoshidagi (15-17 yosh) bolalar yurak o’ynashidan shikoyat qiladilar, maktabgacha yoshdagi bolalar (3-7 yosh) va kichik maktab o’quvchilari (7-11 yosh) bu alomatni taniy olmaydilar.

Yurakning organik zararlanishlari natijasida kelib chiqqan taxikardiya chap tomonda ko’krak qafasidagi og’riqlar bilan birga keladi. Noxush alomatlar turli darajadagi zo’ravonliklarga ega – yengil belgilardan kuchli siqish va bosish hissigacha. Ular asosan jismoniy yoki ruhiy ortiqcha ish bilan bog’liq bo’lmaydi. Surunkali buzilgan ritm bilan oyoqlarning shishishi, nafas qisilishi, terining oqarishi va yurak yetishmovchiligining boshqa belgilari kuzatiladi.

Hayotning birinchi yilidagi bolalarda yurak urish tezligining oshishini sezish eng qiyin. Aritmiya o’ziga xos bo’lmagan belgilar bilan namoyon bo’ladi – tashvish, terining rangsizligi yoki sianozi, takroriy qusish. Paroksizmal aritmiya hujumi paytida yangi tug’ilgan chaqaloq yoki yosh bolalar ko’krak yoki shishada sutni rad etadi, uning nafasni tez-tez va xirillab oladi. Yosh bemorlarda taxikardiya uchun terlashning ko’payishi, siydikni ushlab turish ham xarakterlidir.

Bolalar taxikardiyasi asoratlari

Hayotning 1-yilidagi bolalar uchun eng xavfli taxikardiya, bunda sistola yurak siklining tuzilishida ustunlik qiladi. Shu bilan birga, yurak urish tezligining yosh me’yoridan yuqori bo’lishi diastola davomiyligining yanada qisqarishi, miokard funktsiyasining pasayishi va yurak yetishmovchiligi bilan birga keladi. Chaqaloqlarda surunkali taxikardiyaning asoratlari orasida aritmogen kardiomiyopatiya ustunlik qiladi, bu katta yoshdagi bolalarga qaraganda ancha tezroq sodir bo’ladi.

Ritm buzilishining surunkali shakllari dimlanishga aloqador yurak yetishmovchiligini keltirib chiqaradi, bu mikrosirkulyatsiya va kislorod yetkazib berishning pasayishi bilan namoyon bo’ladi. Natijada bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi sekinlashadi. Aritmiyalar bilan tromboz, miokard infarkti va qon tomirlari xavfi ortadi. Agar bemorga o’z vaqtida tibbiy yordam ko’rsatilmasa, uzoq muddatli paroksizmal taxikardiya o’limga olib kelishi mumkin.

Tashxislash

Birinchi tekshiruvda mutaxassis oila tarixini va o’ziga xos belgilar mavjudligini aniqlaydi. Bolalar kardiologining tekshiruvi ko’krak qafasining palpatsiyasi va perkussiyasi, yurak tovushlari va shovqinlarning auskultatsiyasi bilan boshlanadi. Ushbu usullarning natijalari dastlabki tashxis qo’yish uchun zarurdir. Taxikardiyaning shakli, zo’ravonligi va sabablarini aniqlash uchun to’liq instrumental tadqiqotlar o’tkaziladi:

• Elektrokardiografiya. Interpretatsiya bilan EKG ritm buzilishlarini tashxislash uchun oltin standart hisoblanadi. Shifokor yurak qisqarishining chastotasi va ritmini, P to’lqinlarining hajmi va joylashishini, QRS komplekslarining konfiguratsiyasini o’rganadi. Ushbu ko’rsatkichlarga ko’ra, o’tkazuvchanlik tizimining zararlanishlarining lokalizatsiyasi farqlanadi va yakuniy tashxis qo’yiladi.
• Funktsional testlar. Taxikardiyaning ayrim shakllari faqat jismoniy mashqlar paytida paydo bo’ladi, shuning uchun ularni aniqlash uchun mashqlar testlari (velosiped ergometriyasi, treadmill testi) talab qilinadi. Qon bosimi va kardiogrammalarning kunlik monitoringi orqali qimmatli ma’lumotlar beriladi.
• Exokardiyografiya. Yurakning ultratovush tekshiruvi kameralarning kattaligini va miokardning qalinligini, tug’ma va orttirilgan malformatsiyalarni ko’rsatadi. Exokardiyografiya qon aylanishining buzilishini aniqlaydigan yurak chiqishini baholash uchun zarur. Koronar tomirlarning holatini batafsil tekshirish uchun dopplerografiya tavsiya etiladi.
• Yurakning rentgenografiyasi. Ko’krak qafasining rentgenogrammasida anomaliyalar yoki orttirilgan nuqsonlar tufayli organ soyasining konfiguratsiyasidagi qo’pol o’zgarishlar sezilarli bo’ladi. Yurakning strukturaviy xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot olish uchun kompyuter tomografiyasi o’tkaziladi.
• Yurakning EFI. O’tkazuvchanlik tizimidagi patologik qo’zg’alishning o’chog’ini aniqlashdagi qiyinchiliklarda invaziv diagnostika usuli buyuriladi. EFI yordamida bo’lmacha va qorinchalarning elektrofiziologik xususiyatlari, ularning tashqi stimulyatsiyaga javobi haqida ma’lumot to’plash mumkin.

Bolalarda laboratoriya diagnostikasi ikkinchi darajali ahamiyatga ega. Biokimyoviy qon testida kardiolog asosiy elektrolitlar kontsentratsiyasi, lipid profili bilan qiziqadi. Koagulyatsiya tizimining holatini baholash uchun koagulogramma o’tkaziladi. Taxikardiyaning irsiy sabablarini aniqlash uchun (gipertrofik kardiomiyopatiya, Brugada sindromi, uzun QT sindromi) genetik tekshiruv amalga oshiriladi.

Bolalarda taxikardiyani davolash

Konservativ davosi

Bolalarda taxikardiyani davolash 2 bosqichga bo’linadi. Birinchidan, yurak urishi epizodini to’xtatish uchun intensiv antiaritmik terapiya o’tkaziladi va vaziyat barqarorlashgandan so’ng uzoq muddatli relapsga qarshi dorilar majmuasi buyuriladi. Dori-darmonlar yurak ritmining buzilishi turiga, yoshga va organik kardiopatologiyaning mavjudligiga qarab tanlanadi. Taxikardiya paroksizmini yo’q qilish uchun quyidagilar qo’llaniladi:

• Vagus testlari. Yurak tezligini normallashtirish uchun parasimpatik asab tizimini faollashtirish huruj boshlanganidan keyin dastlabki 30 daqiqada samarali usuldir. Taxikardiyani yo’q qilish uchun shifokor bolani bir necha daqiqaga teskari aylantiradi, tilning ildiziga bosadi.
• Antiaritmik dorilar. Yurak o’tkazuvchanligi tizimidagi buzilishning anatomik lokalizatsiyasiga ko’ra tanlangan bir nechta dorilar sinflari mavjud. Bolalarda mahalliy anestetikalar, kaliy va kaltsiy kanallari blokatorlari, selektiv bo’lmagan beta-blokatorlar toifasidan foydalanishga ruxsat beriladi.
• Elektr kardioversiyasi. Usul og’ir qorincha taxikardiyasida buyuriladi, unda ongni yo’qotish sodir bo’ladi va gemodinamika tanqidiy ravishda buziladi. Pediatriya kardiologlar salbiy reaktsiyalarga olib kelmaydigan kam energiyali oqimlardan foydalanadilar.

Takroriy taxikardiya xurujlari bilan antiaritmik terapiya tavsiya etiladi. Agar buzilish yurak patologiyasi fonida ikkinchi marta paydo bo’lsa, etiotrop vositalar (yallig’lanishga qarshi, antibakterial, kardiotrop) tanlanadi. Tez yurak tezligini samarali tuzatish uchun tananing elektrolitlar va gormonal parametrlarini normallashtirish kerak, shuning uchun endokrinolog terapiya bilan shug’ullanadi.

Jarrohlik yo’li bilan davolash

Agar aritmiyalar tug’ma yurak nuqsonlari tufayli yuzaga kelsa, ularni rejalashtirilgan tuzatish bola tug’ilgandan keyin yoki uning hayotining birinchi yilida darhol amalga oshiriladi. Dori-darmonga chidamli qorincha taxikardiyalari bilan qo’zg’alishning ektopik o’chog’ining radiochastota ablatsiyasi amalga oshiriladi, shundan so’ng ritm tiklanadi. Kamdan kam hollarda pediatrik kardiojarrohlar kardioverter defibrilatorni joylashtiradilar.

Prognoz va profilaktika

Organik miokard zararisiz supraventrikulyar taxikardiyasi bilan og’rigan bolalarda to’liq davolanish ehtimoli yuqori. Davolashsiz og’ir asoratlarni keltirib chiqaradigan qorincha aritmiyasida prognoz kamroq qulay. Kasallikning oldini olish homilani antenatal himoya qilish va tug’ma nuqsonlarning oldini olish, yurakning yallig’lanish kasalliklarini o’z vaqtida tashxislash va davolash, birga keladigan patologiyalarni bartaraf etishni o’z ichiga oladi.