Bolalarning tajovuzkor xatti-harakati – bu o’z sog’lig’iga, odamlarga, hayvonlarga, tashqi narsalarga zarar yetkazishga qaratilgan og’zaki va jismoniy faoliyat. Salbiy his-tuyg’ularga asoslanib, zarar yetkazish istagi. Bu itoatsizlik, asabiylashish, shafqatsizlik, haqorat, tuhmat, tahdid, muloqot qilishdan bosh tortish, zo’ravonlik harakatlari (tishlash, zarbalar) bilan namoyon bo’ladi. Psixiatr, psixolog tomonidan tashxis qo’yiladi. Tadqiqot suhbat, kuzatish, so’rovnoma, proyektiv testlar usulida olib boriladi. Davolash guruhli, individual psixoterapiyani – his-tuyg’ularni nazorat qilish usullarini o’rgatish, g’azabni xavfsiz ifoda etishni o’z ichiga oladi.

Umumiy ma’lumot

Agressiv xatti-harakatlar barcha yoshdagi bolalarda uchraydi. Birinchi navbatda salbiy his-tuyg’ularni ifodalash usuli bo’lib xizmat qiladi – ta’sirlanish, qo’zg’alish, g’azab. Bunday xatti-harakatlarning natijasini kuzatib, bola uning foydaliligini baholaydi. Ikkinchidan, u o’ziga xos maqsad bilan tajovuzkorlikni namoyish etadi – o’yinchoqlar, oziq-ovqat olish, ota-onalarning e’tiborini jalb qilish, kuchini, ahamiyatini isbotlash, boshqalarni bo’ysundirish. Istalgan narsaga qanchalik tez-tez erishilsa, xulq-atvordagi tajovuzkorlik kuchayadi, xarakter sifatiga aylanadi. Ushbu hodisaning tarqalishini aniqlash qiyin, chunki har bir bola hayoti davomida tajovuzkorlikni namoyon qiladi. O’g’il bolalarda u erta, ochiq paydo bo’ladi. Qizlarda u bilvosita o’zini namoyon qiladi.

Sabablari

Agressiyaning sabablari xilma-xildir – to’plangan hissiy stress, norozilikni so’z bilan ifoda eta olmaslik, kattalar tomonidan e’tiborning yetishmasligi, birovning o’yinchog’ini olish istagi, tengdoshlariga kuch ko’rsatish. Ko’pincha bolalar boshqalarga yoki o’zlariga zarar yetkazadilar, chunki ular o’zlarini nochor, g’amgin, norozi his qilishadi, lekin ular o’zlarining holatini tushuna olmaydilar, muammoni hal qilish uchun muloqot qilish qobiliyatiga ega emaslar. Agressivlik sabablarining quyidagi guruhlari ajratiladi:

• Oilaviy munosabatlar. Agressiyaning shakllanishiga shafqatsizlik, zo’ravonlik, hurmatsizlik, oilada tez-tez nizolar, ota-onalarning befarqligi namoyon bo’lishi yordam beradi. Bola onaning xatti-harakatini, otasi – e’tiborni jalb qilish uchun bahslashadi, janjallarni qo’zg’atadi, g’azabni, itoatsizlikni ochiq ko’rsatadi.
• Shaxsiy xususiyatlar. Emotsional holatning beqarorligi g’azab, ta’sirlanish bilan namoyon bo’ladi. Agressiya orqali qo’rquv, charchoq, yomon sog’liq ifodalanadi, aybdorlik hissi, o’zini past baholaydi.
• Asab tizimining xususiyatlari. Markaziy asab tizimining muvozanatsiz zaif turi bo’lgan bolalar tajovuzkorlikka moyil bo’ladi. Ular stresslarga yomonroq bardosh beradilar, jismoniy va ruhiy noqulayliklarning ta’siriga kamroq chidamli bo’lishadi.
• Ijtimoiy-biologik omillar. Agressivlikning zo’ravonligi bolaning jinsi, rol kutishlari, ijtimoiy mavqei bilan belgilanadi. O’g’il bolalarga ko’pincha erkak jang qila olishi kerak, «qaytarib kurashish» kerak degan fikrni singdiradi.
• Vaziyat omillari. Bolalikning hissiy labilligi ta’sirlanish portlashlari, tashqi salbiy hodisalarning tasodifiy ta’sirida g’azablanish bilan namoyon bo’ladi. Yomon maktab bahosi, uy vazifasini bajarish zarurati, ochlikdan kelib chiqqan jismoniy noqulaylik, charchagan sayohat bolani qo’zg’atishi mumkin.

Patogenezi

Bolalarning tajovuzkorligining fiziologik asosi markaziy asab tizimining qo’zg’alish-tormozlanish jarayonlaridagi nomutanosiblik, his-tuyg’ular va xatti-harakatlarni boshqarish uchun mas’ul bo’lgan individual miya tuzilmalarining funktsional yetukligidir. Rag’batlantirish ta’sirida qo’zg’alish ustunlik qiladi, tormozlanish jarayoni «kechiktirilgan» bo’ladi. Bolalarning tajovuzkorligining psixologik asosi o’zini o’zi boshqarish qobiliyatining pastligi, rivojlangan muloqot qobiliyatlarining yetishmasligi, kattalarga qaramlik, beqaror o’zini o’zi qadrlashdir. Bolalarning tajovuzkorligi – bu hissiy, ruhiy stress, yomon sog’liq paytida stressni bartaraf etish usuli. Maqsadli tajovuzkor xatti-harakatlar o’zi xohlagan narsaga erishishga, o’z manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan bo’ladi.

Tasnifi

Agressiv xatti-harakatlarning ko’plab tasniflari ishlab chiqilgan. Harakat yo’nalishiga ko’ra, getero-agressiya – boshqalarga zarar yetkazish va avto-agressiya – o’ziga zarar yetkazish bilan ajralib turadi. Etiologik asosga ko’ra, tashqi omillarga reaktsiya sifatida yuzaga keladigan va ichki impulslar bilan qo’zg’atilgan o’z-o’zidan paydo bo’ladigan reaktiv agressiya ajralib turadi. Amaliy ahamiyatga ega – namoyon bo’lish shakliga ko’ra tasniflash:

• ekspressiv tajovuz. Namoyish usullari – intonatsiya, mimika, imo-ishoralar, pozalar. Diagnostik jihatdan qiyin. Agressiv harakatlar bola tomonidan tan olinmaydi yoki rad etilmaydi.
• og’zaki tajovuz. Bu so’z – haqorat, tahdid, haqorat orqali amalga oshiriladi. Maktab o’quvchilari orasida eng keng tarqalgan variant.
• jismoniy tajovuz. Jismoniy kuch ishlatish bilan zarar yetkaziladi. Ushbu shakl yosh bolalar, maktab o’quvchilari (o’g’il bolalar) orasida keng tarqalgan.

Belgilari

Agressiyaning asosiy ko’rinishlari chaqaloqlarda bir yilgacha kuzatiladi. 1-3 yoshli bolalarda o’yinchoqlar va boshqa shaxsiy narsalarni o’zlashtirish tufayli nizolar paydo bo’ladi. Bolalar tishlaydi, itarishadi, urishadi, narsalarni tashlaydi, tupuradi, qichqiradi. Ota-onalarning bolaning reaktsiyalarini jazolash bilan to’xtatishga urinishlari vaziyatni yanada kuchaytiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda tajovuzning jismoniy namoyon bo’lishi kamroq kuzatiladi, chunki nutq faol rivojlanadi, uning kommunikativ funktsiyasi o’zlashtiriladi.

Muloqotga bo’lgan ehtiyoj ortib boradi, ammo samarali o’zaro ta’sirga o’zini o’zi yo’naltirish, boshqa birovning nuqtai nazarini qabul qila olmaslik, o’zaro ta’sir holatini obyektiv baholay olmaslik to’sqinlik qiladi. Og’zaki tajovuzni keltirib chiqaradigan tushunmovchiliklar, haqoratlar – so’kinishlar, haqoratlar, tahdidlar mavjud. Kichik yoshdagi o’quvchilar o’zini o’zi boshqarishning asosiy darajasiga ega, ular norozilik, qoniqmaslim va qo’rquvni ifodalash usuli sifatida tajovuzni bostirishga qodir.

Shu bilan birga, ular o’z manfaatlarini himoya qilish va o’z nuqtai nazarini himoya qilish uchun faol foydalanadilar. Agressivlikning gender xususiyatlari aniqlana boshlaydi. O’g’il bolalar ochiqchasiga harakat qilishadi, jismoniy kuch ishlatishadi – ular urishadi, qoqilishadi, peshonasiga «chertishadi». Qizlar bilvosita va og’zaki usullarni tanlaydilar – masxara, taxalluslar, g’iybat, e’tiborsizlik, sukunat. Ikkala jinsda ham o’zini past baholash, depressiya belgilari mavjud.

O’smirlik davrida tajovuzkorlik gormonal o’zgarishlar va bu davrda hissiy labillik, ijtimoiy aloqalarning murakkablashishi natijasida yuzaga keladi. Ularning ahamiyatini, kuchini, dolzarbligini isbotlash kerak. Agressiya yoki bostiriladi, unumli faoliyat bilan almashtiriladi yoki ekstremal shakllarga ega bo’ladi – o’g’il va qizlar urishadi, raqiblarini jarohatlaydi, o’z joniga qasd qilishga urinishadi.

Asoratlari

Tarbiya bilan mustahkamlangan tez-tez tajovuzkorlik, noto’g’ri oila muhiti bolaning shaxsiyatining fazilatlarida mustahkamlanadi. O’smirlik davrida xarakterli xususiyatlar g’azab, achchiq, xafagarchilik asosida shakllanadi. Urg’u rivojlanadi, psixopatiya – tajovuzkorlik ustunligi bilan shaxsiy buzilishlar kuzatiladi. Ijtimoiy moslashuv, deviant xulq-atvor va huquqbuzarlik xavfi ortadi. Avto-tajovuz bilan bolalar o’zlariga zarar yetkazadilar, o’z joniga qasd qilishga urinishadi.

Diagnostika

Bolalarda tajovuzkor xatti-harakatlarning diagnostikasi namoyonlarning haddan tashqari chastotasi va zo’ravonligida dolzarbdir. Psixiatr, psixolog bilan maslahatlashish to’g’risida qaror ota-onalar tomonidan mustaqil ravishda yoki o’qituvchilarning tavsiyasiga binoan tuziladi. Diagnostika jarayonining asosi klinik suhbatdir. Shifokor shikoyatlarni tinglaydi, anamnezni aniqlaydi, qo’shimcha ravishda bolalar bog’chasi, maktabning xususiyatlarini o’rganadi. Obyektiv tadqiqot maxsus psixodiagnostika usullaridan foydalanishni o’z ichiga oladi:

• Anketalar, kuzatish. Ota-onalar va o’qituvchilar bolaning xulq-atvorining xususiyatlariga oid bir qator savollarga / bayonotlarga javob berish uchun taklif qilinadi. Kuzatish bir qator mezonlarni o’z ichiga olgan sxema bo’yicha amalga oshiriladi. Natijalar tajovuzning shaklini, uning zo’ravonligini, sabablarini aniqlashga imkon beradi.
• Shaxsiyat anketalari. O’smirlarni sinab ko’rish uchun foydalaniladi. Ular shaxsning umumiy tuzilishida tajovuzkorlikning mavjudligini, uni qoplash usullarini ochib beradi. Keng tarqalgan usullar Leonhard-Shmishek so’rovnomasi, patokarakterologik diagnostika anketasi (Lichko).
• Chizmachilik testlari. Chizmalarning xususiyatlariga ko’ra, alomatlarning og’irligi, sabablari, ongsiz his-tuyg’ulari aniqlanadi. «Mavjud bo’lmagan hayvon», «Kaktus», «Odam» testlari qo’llaniladi.
• Izohlash testlari. Ular proyektiv usullarga tegishli, ular bolaning ongsiz, yashirin tajribalarini ochib beradi. Tekshiruv Rosenzweig Frustration Test, Hand-test (qo’l testi) yordamida amalga oshiriladi.

Davosi

Jiddiy tajovuz bilan psixoterapiya usullari bilan tuzatish talab etiladi. G’azab, g’azab ruhiy buzilish belgilari (psixopatiya, o’tkir psixoz) bo’lsa, dori vositalaridan foydalanish oqlanadi. Agressivlikni abadiy davolash mumkin emas, u muayyan hayotiy vaziyatlarda bolada paydo bo’ladi. Psixologlar, psixoterapevtlarning vazifasi shaxsiy muammolarni hal qilishga yordam berish, his-tuyg’ularni ifoda etishning adekvat usullarini o’rgatish, ziddiyatli vaziyatlarni hal qilishdir. Umumiy tuzatish usullariga quyidagilar kiradi:

• O’yin mashqlari. Agressiyani xavfsiz ifodalashning ekspress usullari bilan taqdim etilgan. Bolaga g’azab, g’azabni boshqalarga zarar yetkazmasdan tashlash taklif etiladi. To’p, bo’sh materiallar, suv, «g’azab barglari» bilan o’yinlar qo’llaniladi.
• Muloqot bo’yicha treninglar. Guruh ishi bolaga samarali muloqot strategiyalarini, his-tuyg’ularini ifodalash usullarini ishlab chiqishga, boshqalarga zarar yetkazmasdan o’z pozitsiyasini himoya qilishga imkon beradi. Bolalar fikr-mulohaza (ishtirokchilarning reaktsiyasi) oladilar, muvaffaqiyatlarni, xatolarni psixoterapevt bilan tahlil qilishadi.
• Dam olish darslari. Ular tashvish, hissiy tanglik – tajovuzkorlikning paydo bo’lish xavfini oshiradigan omillarni kamaytirishga qaratiladi. Bolalar chuqur nafas olishni tiklashni, mushaklarning bo’shashiga erishishni, diqqatni o’zgartirishni o’rganadilar.

Prognoz va oldini olish

Bolalarning tajovuzkor xatti-harakatlari ota-onalar, o’qituvchilar va psixologlarning birgalikdagi sa’y-harakatlari bilan muvaffaqiyatli tuzatiladi. Ko’pgina hollarda prognoz ijobiydir. O’zaro ta’sirning afzal usuli sifatida tajovuzkorlikni mustahkamlashning oldini olish uchun ota-onaning uyg’un uslubiga rioya qilish, nizolarni tinch yo’l bilan hal qilish yo’llarini ko’rsatish, bolaga hurmat bilan munosabatda bo’lish va g’azabni xavfsiz tarzda ifoda etishga imkon berish kerak. . Kichik tajovuzkor harakatlarga e’tibor berilmaydi. Agressivlikning namoyon bo’lishini muhokama qilayotganda, shaxsiy fazilatlar haqida emas, balki harakatlar haqida gapirish kerak («siz shafqatsizsiz» emas, balki shafqatsiz harakat qildingiz).