Charchaganlik hissi – subyektiv charchoq hissi, kuch yetishmasligi, ko’pincha bosh og’rig’i, butun tana og’rig’i bilan birga keladi. Bezovtalik kun rejimi va muvozanatsiz ovqatlanish, surunkali charchoq sindromi, yuqumli kasalliklar, somatik patologiya buzilganida paydo bo’ladi. Charchoq va holsizlik sababini aniqlash uchun qon ko’rsatkichlari tekshiriladi, gormonal profil baholanadi, nevrologik tekshiruv va instrumental diagnostika usullari belgilanadi. Noqulaylikni bartaraf etish uchun fizioterapevtik va psixoterapevtik usullar, vitamin preparatlari qo’llaniladi.

Charchoq hissi sabablari

Kam uyqu

Uzoq muddatli uyqusizlik charchoqning eng keng tarqalgan etiologik omilidir, 7-8 soatdan kam uxlaydiganlarning 80% dan ortig’i darmonsizlik alomatlarini sezadi. Faqat uyquning davomiyligi emas, balki odamning uxlash vaqti ham muhimdir. Yarim tundan keyin uyquga ketganda, tana sirkadiyalik ritmlar uchun mas’ul bo’lgan melatonin sintezini buzadi. Uyquning yetishmasligi ertalab holsizlik tuyg’usini keltirib chiqaradi, kun davomida doimo uxlab qoladi, ishga diqqatni jamlash qiyin bo’ladi. Surunkali uyqusizlik bilan asabiylashish paydo bo’ladi, xotira va konsentratsiya yomonlashadi.

Avitaminoz

Vitaminlarning yetishmasligi tanadagi metabolik jarayonlarning buzilishiga olib keladi, bu esa bezovtalik bilan namoyon bo’ladi. Alomatlar qishda va erta bahorda, yangi sabzavot va mevalar ratsionda kam bo’lsa, ko’proq paydo bo’ladi. Buzilish hech qanday sababsiz paydo bo’ladi, hatto oddiy turmush tarzi va kun davomida uzoq vaqt uyqu bilan ham, uyquchanlik, charchoq bezovta qiladi, odam bosh og’rig’ini, oyoqlarda zaiflikni boshdan kechiradi. Vitamin yetishmasligi teri va soch holatining yomonlashishi bilan tavsiflanadi, ayollarda hayz ko’rish jarayoni ba’zan buziladi. Bunday alomatlar bilan mutaxassis maslahati talab qilinadi.

Tashqi omillar

Holsizlikning umumiy sababi – ob-havoning keskin o’zgarishi, ob-havoga bog’liq bo’lgan odamlarda bosh og’rig’i, charchoqning kuchayishi va uyquchanlik. Ob-havo sharoiti o’zgarishidan bir-ikki kun oldin odam juda charchaganini his qiladi, bo’g’inlari burishadi, butun vujudida og’riq paydo bo’ladi. Doimiy uyquchanlik va charchoq uzoq parvozlardan keyingi birinchi kunlarda, jet el sindromi tufayli kuzatiladi. Tananing yangi vaqtga moslashishi qiyin, shuning uchun u kunduzi uyquga moyil bo’ladi, kechasi esa uxlash qiyin bo’ladi. Shu kabi belgilar kuz va qishda ham qisqa kunduz soatlari tufayli paydo bo’ladi.

Surunkali charchoq sindromi

SChSning namoyon bo’lishi ishi doimiy stress va mas’uliyat bilan bog’liq bo’lgan odamlarda tez-tez uchraydi. Sindromning birinchi alomati ertalabki sababsiz holsizlik bo’lib, u hatto uzoq tungi uyqudan keyin ham paydo bo’ladi. Vaqti-vaqti bilan bosilgan bosh og’rig’i va hech qanday sababsiz mushak og’rig’i bilan bezovtalanadi. Kun davomida tez-tez uxlashni xohlaydi, kechasi esa uyqusizlik kuzatiladi. Bemor tajovuzkor va asabiy bo’lib qoladi, ishdagi vazifalarni yaxshi bajarmaydi. Bunday buzilishlar tibbiy yordamga murojaat qilish uchun dalolatdir.

Depressiya

Depressiv holatlar apatiya va faoliyat cheklanishi bilan birga keladi, bemorlar doimiy charchoqni, kuchni yo’qotishni his qilishadi. Tushkunlik bilan tungi uyqu kuniga 16-18 soatgacha uzayadi, ammo uyg’onganidan keyin zaiflik belgilari saqlanib qoladi. Kam energiya davrlari ba’zan hech qanday sababsiz asabiylashish va tajovuzkorlik bilan almashadi. Noqulaylik turli xil somatik alomatlar bilan birga keladi: mialgiya va artralgiya, qorin og’rig’i, yurak ishidagi uzilishlar. Ba’zida bu namoyishlar bemorlar tomonidan davolab bo’lmaydigan patologiyaning belgilari sifatida talqin etiladi.

Intoksikatsiya

Zaiflik va charchoq ko’pincha endogen sabablarga ko’ra kuchayadi – turli somatik kasalliklarda organizmda zaharli metabolik mahsulotlarning to’planishi. Doimiy charchoq, zerikarli bosh og’rig’i, bosh aylanishi kuzatiladi. Terining odatdagi mumsimon rangparligi, ko’z ostidagi qora doiralar aniqlanadi. Shunga o’xshash belgilar ekzogen zaharlanishlarga ham xosdir – alkogolizm, chekish, dori moddalarni iste’mol qilish. Simptomlar bir necha oy ichida aniqlanadi, ularning ko’rinishi ob-havo o’zgarishi yoki kundalik tartibni buzish bilan bog’liq emas.

Yurak-qon tomir kasalliklari

Aritmiyalar, yurak ishemik kasalligi va boshqa yurak sabablari to’qimalar trofizmining pasayishiga, qondagi kislorod kontsentratsiyasining pasayishiga olib keladi. Surunkali gipoksiya uyquchanlik va zaiflikni keltirib chiqaradi, bosh og’rig’i, bosh aylanishi, ko’z oldi qorong’ulashishi kuzatiladi. Kun davomida zaiflik va letargiya seziladi, jismoniy zo’riqish, nafas qisilishi va charchoq paydo bo’ladi. Surunkali charchoqqa qaramay, uxlab qolish qiyin bo’lishi mumkin, vaqti-vaqti bilan va bezovtalanib uxlaydi. Agar zaiflik yurakdagi og’riqlar, sinkope holatidan oldingi holat bilan birga bo’lsa, shifokorga tashrif buyurish kerak.

Anemiya

Qonda gemoglobin darajasining pasayishi bilan miya va periferik to’qimalar kislorod bilan yetarlicha to’yinmaydi, shuning uchun charchoq va uyquchanlik paydo bo’ladi. Ko’zlar oldida doimiy bosh aylanishi, zaiflik, miltillovchi «chivinlar» bilan tavsiflanadi. Bemorlar kuch-quvvat yetishmasligidan, sevimli mashg’ulotlariga va ishlashga qiziqishlarini yo’qotishidan shikoyat qiladilar, kun davomida doimo uxlashni xohlashadi. Teri juda oqarib ko’rinadi, ushlab ko’rilganda sovuqligi seziladi. Anemiya bilan umumiy charchoqdan tashqari, o’ziga xos ko’rinishlar topiladi: ta’m sezishning o’zgarishi, mo’rt tirnoqlar va soch to’kilishi, lablardagi yoriqlar va tutqanoqlar.

Tungi apnoe sindromi

Charchoq uyqu paytida nafas olishda davriy qisqa tanaffuslar bilan tavsiflanadi, ular qattiq hurrak otish va uyg’onish bilan birga keladi. Bunday epizodlar ba’zan kechasi bir necha o’nlab marta takrorlanadi, buning natijasida odam to’liq dam olmaydi. Ertalab uyg’onganidan keyin uyqu apnoesi bilan og’rigan bemorlar yotoqdan chiqishlari qiyin, bosh og’rig’i, oyoqlarda og’irlik kuzatiladi. Kun davomida qattiq uyquchanlik, diqqatni jamlash va yangi ma’lumotni eslab qolishda qiyinchiliklar kuzatiladi. Apatiya, faoliyat cheklanishi bilan holsizlikning kombinatsiyasi odatiy hisoblanadi.

Endokrin patologiya

Ko’pincha holsizlik qalqonsimon bezning sabablari tufayli yuzaga keladi – gipotiroidizmning birinchi belgilaridan biri sababsiz charchoq va uyquchanlikdir. Tanadagi bazal metabolizmning pasayishi tufayli energiya yetishmasligi rivojlanadi, bu apatiya, ish qobiliyatining pasayishi, jismoniy faoliyatga toqat qilmaslik bilan namoyon bo’ladi. Jiddiy zaiflik adrenal yetishmovchilikka xos bo’lib, bu umumiy charchoq, bosh aylanishiga va pre-senkopega olib keladi.

Kunduzgi charchoq hissi qandli diabetning dastlabki bosqichlarida erta aniqlanadi. Doimiy bosh og’rig’i va charchoq kuzatiladi, bemorlar uyquchanlik va ishlashning pasayishidan shikoyat qiladilar. Yuqori giperglikemiya bilan ongni yo’qotishgacha bo’lgan keskin holsizlik, tez shovqinli nafas olish, terining rangsizligi va perioral sianoz bilan birga keladi. Agar insulin terapiyasi qoidalariga rioya qilinmasa, gipoglikemiya oyoqlarda zaiflik, kuchli terlash va hushidan ketish bilan namoyon bo’lishi mumkin.

Virusli infektsiyalar

Kasallikning 2-3 kun davom etadigan prodromal davrida doimiy zaiflik va uyquchanlik kuzatiladi. Mushaklar va bo’g’imlarda odatiy og’riq, bosh og’rig’i, sovuqlik aniqlanadi. Harorat ko’tarilgan taqdirda noxush alomatlar kuchayadi. Eng yuqori davrda bezovtalik nafas olish, ovqat hazm qilish yoki asab tizimiga zarar yetkazishning o’ziga xos belgilari bilan birga keladi. Zaiflikning keng tarqalgan virusli sabablari:

• Respirator jarayonlar: gripp, O’RI, rinovirus infektsiyasi.
• Ichak infektsiyalari: enterovirus, norovirus, rotavirus.
• Jigar patologiyasi: virusli gepatit A, B, C va E.
• Nevrologik infektsiyalar: poliomielit, limfotsitik xoriomeningit, kanali ensefalit.
• Teri zararlanishlari: virusli papillomalar, 1 va 2 turdagi gerpes simpleks viruslari.

Bakterial kasalliklar

Mikrobli infektsiyalarda harorat ko’pincha febril ko’rsatkichga ko’tariladi, shuning uchun charchoq belgilari yanada aniqroq bo’ladi. Bemor doimiy bosh og’rig’ini, og’riyotgan bo’g’imlarni va mushaklarni, titroqni boshdan kechiradi. Zaiflik va uyquchanlik tufayli bemor hamma vaqtni yotoqda o’tkazadi, elementar uy ishlari katta qiyinchilik bilan amalga oshiriladi. Simptomlar kasallikning butun davri davomida saqlanib qoladi, surunkali holsizlik va charchoq ko’rinishidagi qoldiq astenik ko’rinishlar tiklanishdan keyin yana 2-3 hafta davomida aniqlanadi. Doimiy charchoq va zaiflik sabablari:

• LOR infektsiyalari: tonzillit, o’tkir va surunkali tonzillit, sinusit.
• Oshqozon-ichak trakti: salmonellyoz, esherixioz, oziq-ovqat zaharlanishi.
• Jinsiy yo’l bilan yuqadigan kasalliklar: sifilis, gonoreya, xlamidiya.
• Sil kasalligi.

Siydik-tanosil tizimining patologiyasi

Buyraklar va siydik yo’llarining yallig’lanishi bilan zaiflik nafaqat biologik faol birikmalar sintezining kuchayishi, balki qon oqimida oqsil parchalanishining toksik mahsulotlarining to’planishi bilan ham yuzaga keladi. Bemorda qo’l va oyoq mushaklarida kuchli zaiflik, o’rtacha bosh og’rig’i va vaqti-vaqti bilan bosh aylanishi kuzatiladi. Uyqu bezovta bo’ladi, tez-tez tungi uyg’onishlar kuzatiladi. Ertalab yuzida shish paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Shu kabi alomatlar glomerulonefrit va pielonefrit, surunkali sistit va uretrit bilan rivojlanadi.

Kam uchraydigan sabablar

• Tizimli kollagenozlar: revmatoid artrit, tizimli qizil yuguruk, skleroderma va dermatomiozit.
• Yallig’lanishli ichak kasalligi: yarali kolit, Kron kasalligi.
• Gelmintozlar: lyamblioz, askarioz, teniaz va teniarinxoz.
• Periferik nevrologik kasalliklar: polinevopatiya, radikulit, pleksit.
• Limfoproliferativ jarayonlar: limfogranulomatoz, Hodgkin bo’lmagan limfomalar.
• Qon tizimining o’smalari: mieloid va limfoblastik leykemiya.
• Vazn yo’qotish va parhez terapiyasini o’tkazish.

Tashxislash

Charchoq hissi turli sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin, ham somatik, ham psixo-emotsional xarakterga ega, shuning uchun birlamchi tekshiruv umumiy amaliyot shifokori yoki terapevt tomonidan amalga oshiriladi. Mutaxassis kasallikning batafsil tarixini to’playdi va topilgan alomatlar asosida turli xil instrumental va laboratoriya testlarini belgilaydi. Katta diagnostik ahamiyatga ega:

• Umumiy qon tahlili. Klinik tadqiqotda leykotsitlar, eritrotsitlar va gemoglobin soni, EChT ko’rsatkichi baholanadi. Biokimyoviy tahlil jigar faoliyatining buzilishi va buyraklarning ekskretor funktsiyasi belgilarini ko’rsatadi. Bundan tashqari, autoantitanalar va revmatoid omil miqdori o’lchanadi.
• Gormonal profil. Birinchidan, qondagi erkin tiroksin va triiodotironin kontsentratsiyasi tekshiriladi, ikkilamchi gipotiroidizmni istisno qilish uchun gipofiz bezining qalqonsimon stimulyator gormoni darajasi hisobga olinadi. Agar qandli diabetga shubha qilingan bo’lsa, insulin va C-peptid miqdori aniqlanadi, patologiyaning yashirin shakllarini aniqlash uchun glyukoza bardoshlik testi o’tkaziladi.
• Nevrologik tekshiruv. Bemorning intellektual qobiliyatlari va hissiy holatini baholashga qaratilgan maxsus testlar o’tkaziladi. Organik nevrologik kasalliklarni istisno qilish uchun mushaklarning kuchi va tarangligi o’lchanadi, yuzaki va chuqur reflekslarning xavfsizligi tekshiriladi. Ko’rsatmalarga ko’ra, EEG amalga oshiriladi.
• Bakteriologik tahlil. Zaiflik ko’pincha yuqumli jarayonlar bilan bog’liq bo’lganligi sababli, qon ekmasi zarur. Tashxisni aniqlashtirish uchun patogenlarga o’ziga xos antitanalarni aniqlash imkonini beruvchi serologik tadqiqotlar buyuriladi. Mumkin bo’lgan virusli infektsiya bilan tezkor RIF reaktsiyasi tavsiya etiladi.
• Ultra-tovushli tadqiqot. Zaiflik va dispeptik kasalliklarning kombinatsiyasida qorin bo’shlig’i organlarining ultratovush tekshiruvi natijalari dalolat beradi. Glomerulonefrit va pielonefrit belgilari buyraklarni maqsadli tekshirish yordamida aniqlanadi. Gipotiroidizm va buqoqni tashxislash uchun qalqonsimon bezning ultratovush tekshiruvini o’tkazish kerak.

Tungi apnoe sindromini tekshirish uchun polisomnografiya o’tkaziladi, bu uyqu paytida kislorod va miya faoliyatini qayd etishni o’z ichiga oladi. Yurak faoliyatida uzilishlar bo’lsa, standart yo’nalishlarda EKG yozuvi amalga oshiriladi va batafsil o’rganish uchun Xolter monitoringi o’tkaziladi. Anemiyaning har xil turlarini differentsial tashxislash uchun temir va ferritin darajasi uchun qon testlari o’tkaziladi, qiyin vaziyatlarda sitologik tekshirish uchun suyak iligi punksiyasi amalga oshiriladi.

Davolash

Tashxis qo’yilguniga qadar yordam

Uyquga rioya qilmaslik yoki noto’g’ri ovqatlanish tufayli yuzaga kelgan holsizlik va letargiya o’z-o’zidan yo’q qilinishi mumkin. Shifokorlar 23:00 dan kechiktirmasdan yotishni tavsiya qiladilar, uyquning davomiyligi kamida 8 soat bo’lishi kerak. Tanani mustahkamlash uchun toza havoda sayr qilish, yuqori kaloriyali boyitilgan parhez – go’sht va baliqning kam yog’li navlari, yangi meva va sabzavotlar kerak. Agar sog’lig’ining yomonlashishi kuchli bosh og’rig’i, hushidan ketish, isitma bilan birga bo’lsa, malakali tibbiy yordam talab qilinadi.

Dorilar bilan davolash

Dori terapiyasi faqat odam holsizlikni boshdan kechirishining sababini aniqlagandan keyin boshlanadi. Dori-darmonlar barcha holatlarda qo’llanilmaydi – hissiy buzilishlarda fizioterapiya va psixoterapiya usullari samaraliroq. Etiotrop va patogenetik davolash uchun quyidagi dorilar:

• Vitaminlar. Laboratoriya tomonidan tasdiqlangan vitamin yetishmasligida ular tabletkalar shaklida olinadi yoki parenteral tarzda qo’llaniladi. Davolash kurslari bir necha oy davom etadi, biofaollikni yaxshilash uchun vitamin preparatlari bir-biri bilan birga qo’llaniladi.
• Temir preparatlari. Temir tanqisligi anemiyasi bilan mikroelementni qabul qilish kasallikning og’irligiga qarab 3-6 oy davomida buyuriladi. Ichakdagi temirning so’rilishini tezlashtirish uchun qo’shimcha ravishda askorbin kislotasi buyuriladi.
• Infuzion eritmalar. Intoksikatsiya sindromida diuretiklar bilan birgalikda katta hajmdagi tuzli eritmalar tomir ichiga yuboriladi. Terapiya hozsizlikni keltirib chiqaradigan toksik moddalarni chiqarishga imkon beradi.
• Antibiotiklar. Etiotrop antibiotiklar bakterial infektsiyalarda tavsiya etiladi, qabul qilish muddati kamida bir hafta. Jiddiy virusli zararlanishlarda interferonlarni yoki inson immunoglobulinlarini qabul qilish yordam beradi.
• Steroid bo’lmagan yallig’lanishga qarshi dorilar. NSYQVlar revmatik kasalliklar uchun tanlangan dorilardir. Dori-darmonlar siydik-tanosil tizimni, har qanday lokalizatsiyaning yallig’lanish jarayonlarini jalb qilishda yuqori samaradorlikni ko’rsatdi.
• Kardiotrop vositalar. Agar holsizlik yurak va qon aylanishining patologiyalaridan kelib chiqqan bo’lsa, antiaritmik preparatlar, turli toifadagi antigipertenziv dorilar qo’llaniladi. Miokard trofizmini yaxshilash uchun metabolik preparatlar kerak.
• Gormonlar. Insulinni qo’llash 1-toifa diabet va murakkab 2-toifa diabet uchun buyuriladi. Gipotiroidizm levotiroksin bilan davolanadi. Kortikosteroidlar adrenal yetishmovchilik belgilarini yo’q qilishi mumkin.

Fizioterapiya

Balneoterapiya umumiy mustahkamlovchi va tonik ta’sirga ega – sulfidli suvdan foydalangan holda massajli dush, hovuzlarda muntazam suzish, mineral vannalar. Akupunktur va refleksologiya nerv tolalarini rag’batlantirish va avtonom tartibga solishni normallashtirish uchun ishlatiladi. Turli guruhlarning mushaklarini kuchaytiradigan samarali jismoniy terapiya mashqlari buyuriladi. Depressiv holatlarda psixoterapiya usullari buyuriladi: autogen trening, individual va guruhli mashg’ulotlar.