Endokrin bepushtlik – bu ayollarda tartibsiz ovulyatsiya yoki uning yo’qligi va erkaklarda sperma sifatining buzilishiga olib keladigan gormonal kasalliklar majmuasidir. Menstrial tartibsizliklar bilan birgalikda istalgan homiladorlikning yo’qligi bilan tavsiflanadi. Sabablarning diagnostikasi ginekologik tekshiruv, gormonal tekshiruv, endometrial qirindini tekshirish bilan RDVni o’z ichiga oladi. Davolash aniqlangan gormonal anormalliklarni terapevtik yoki jarrohlik usullar bilan tuzatishdan iborat. Davolash mumkin bo’lmagan hollarda EKU amalga oshiriladi.
Umumiy ma’lumot
«Endokrin bepushtlik» tushunchasi jamoaviy tushuncha bo’lib, hayz davrining gormonal tartibga solinishi mexanizmlarining turli xil buzilishlarini o’z ichiga oladi: gipotalamus-gipofiz-tuxumdon darajasida, TSG-qalqonsimon bez, AKTG-buyrak usti korteksi va boshqalar. Nima bo’lishidan qat’i nazar. endokrin bepushtlik sabablaridan, uning rivojlanishi doimiy anovulyatsiya (ovulyatsiya yo’qligi) yoki uning tartibsizliklari bilan namoyon bo’ladigan tuxumdon disfunktsiyasiga asoslangan.
Buzilgan funktsiyalarni normalizatsiya qilish endokrin bepushtlikning 70-80% hollarda homiladorlikka olib keladi. Boshqa hollarda, endokrin bepushtlikni EKU orqali bartaraf etish hozirda istiqbolli hisoblanadi. Har uchinchi bepusht ayolda bepushtlikning sababi endokrin tizimning patologiyasida yotadi.
Sabablari
Anovulyatsiya markaziy asab va immun tizimlari, endokrin bezlar va reproduktiv «maqsadli» organlarga qiziqish bildirganda sodir bo’lishi mumkin. Bepushtlikning endokrin shakliga olib keladigan anovulyatsiya quyidagi sabablarga ko’ra rivojlanishi mumkin:
- Gipotalamus-gipofiz disfunktsiyasi. Odatda kranioserebral shikastlanishlar va ko’krak qafasi shikastlanishlaridan keyin, gipotalamus-gipofiz mintaqasining o’smalari bilan kuzatiladi va giperprolaktinemiya bilan birga keladi. Prolaktin sekretsiyasining ko’payishi gipofiz bezi tomonidan LG va FSG ning siklik ishlab chiqarilishini blok qilishga, tuxumdonlar funktsiyasini blok qilishga, noyob hayz ko’rishga (masalan, oligo- va opsomenoreya), doimiy anovulyatsiya va endokrin bepushtlikning rivojlanishiga olib keladi.
- Tuxumdon kelib chiqishi giperandrogenizmi. Ayolning tanasida oz miqdordagi androgenlar – erkak jinsiy gormonlar mavjudligi balog’atga yetish va tuxumdonlarning to’g’ri ishlashi uchun zarurdir. Androgenlar sekretsiyasining ko’payishi tuxumdonlar yoki buyrak usti bezlari, ba’zan esa ikkala bez tomonidan bir vaqtning o’zida amalga oshirilishi mumkin. Ko’pincha ayollarda giperandrogenizm polikistik tuxumdon sindromiga hamroh bo’lib, endokrin bepushtlik, semizlik, girsutizm, qon ketish, oligo- va amenoreya, tuxumdonlarning morfologik tuzilishining o’zgarishi bilan ikki tomonlama shikastlanishga olib keladi.
- Adrenal giperandrogenizm. Ko’pincha u tuxumdonlarning ikkilamchi ishtiroki (ikkilamchi polikistik tuxumdonlar) bilan buyrak usti po’stlog’ining giperplaziyasi natijasida rivojlanadi.
- Qalqonsimon bezning disfunktsiyasi. Gipotiroidizm va diffuz toksik buqoq kechishi ko’pincha anovulyatsiya, ikkilamchi giperprolaktinemiya, endokrin bepushtlik, homiladorlik va homila anomaliyalari bilan kechadi.
- Estrogen va progesteron yetishmovchiligi (lutein faza yetishmovchiligi bilan). Ayol jinsiy gormonlarining yetishmasligi endometriyning yetarli darajada sekretor transformatsiyasiga olib keladi, bachadon naychalari funktsiyasi o’zgaradi, homila tuxumining bachadon bo’shlig’iga biriktirilishiga to’sqinlik qiladi. Bu abortga yoki endokrin bepushtlikka olib keladi.
- Og’ir somatik patologiyalar (siroz, jigar hujayralariga jiddiy zarar yetkazadigan gepatit, sil, autoimmun va tizimli biriktiruvchi to’qimalar kasalliklari, turli xil lokalizatsiyadagi yomon sifatli o’smalar va boshqalar).
- Semirib ketish yoki yog’ to’qimalarining yetishmasligi. Tanadagi yog ‘to’qimasi ham endokrin funktsiyani bajaradi, to’qimalarda, shu jumladan reproduktiv tizimda metabolik jarayonlarga ta’sir qiladi. Tanadagi ortiqcha yog’lar gormonal muvozanat, hayz ko’rishning buzilishi va endokrin bepushtlikning rivojlanishiga olib keladi. Shu bilan birga, yog’ miqdorini cheklash yoki to’satdan vazn yo’qotish tuxumdonlarning normal ishlashini buzadi.
- Rezistent tuxumdon sindromi (Savage sindromi). Sindrom gipofiz-tuxumdon aloqasining buzilishiga asoslangan – tuxumdon retseptorlari apparatining ovulyatsiyani rag’batlantiradigan gonadotropinlarga befarqligi, bu amenoreya, normal rivojlangan jinsiy xususiyatlarga ega endokrin bepushtlik va gonadotrop gormonlarning yuqori darajasi bilan namoyon bo’ladi. Tuxumdonlarning shikastlanishiga qizilcha, gripp viruslari, ilgari rivojlangan homiladorlikning patologiyasi, vitamin yetishmasligi, ochlik va stressli vaziyatlar sabab bo’lishi mumkin.
- Erta menopauza (chiqindi tuxumdon sindromi. 35 – 38 yoshgacha bo’lgan yosh ayollarda uchraydigan ikkilamchi amenoreya menopauza sindromiga xos bo’lgan o’zgarishlarni keltirib chiqaradi va endokrin bepushtlikka olib keladi.
- Jinsiy xromosomalarning mutatsiyalari bilan bog’liq kasalliklar. Xromosoma anomaliyalari natijasida kelib chiqqan patologiyalarda ayol jinsiy gormonlarining etishmasligi, jinsiy infantilizm, birlamchi amenoreya va endokrin bepushtlik (Marfan va Tyorner sindromlari) mavjud.
Endokrin bepushtlik sabablari
Endokrin bepushtlikning asosiy ko’rinishlari homilador bo’lmaslik va hayz davridagi og’ishlardir. Hayz ko’rish har xil darajada kechikishlar bilan (bir haftadan olti oygacha) paydo bo’lishi mumkin, og’riq va ko’p miqdorda oqindi bilan birga bo’lishi yoki umuman yo’qligi (amenoreya). Ko’pincha intermenstrial davrda dog’lar paydo bo’ladi.
Endokrin bepushtlik bilan og’rigan bemorlarning 30 foizida hayz ko’rish sikllari anovulyator xarakterga ega va odatdagi hayz davriga (21-36 kun) to’g’ri keladi. Bunday hollarda biz hayz ko’rish haqida emas, balki hayz ko’rishga o’xshash qon ketish haqida gapiramiz.
Bemorlarda qorinning pastki qismida yoki pastki orqa qismida og’riqlar, genital traktdan oqindi, disparuniya, sistit belgilari kuzatiladi. Sut bezlarida kuchlanish va og’irlik, prolaktin darajasining oshishi bilan bog’liq bo’lgan galaktoreya (ko’krakdan og’iz suti oqishi) bo’lishi mumkin. Premenstrial zo’riqish sindromi xarakterlidir – hayz ko’rish arafasida vaziyatning yomonlashishi. Endokrin bepushtlik bilan kechadigan giperandrogenizm bilan akne, girsutizm yoki gipertrixoz va alopetsiya rivojlanadi. Qon bosimining o’zgarishi, semirishning rivojlanishi yoki vazn yo’qotishi, terida strech belgilari paydo bo’ladi.
Endokrin bepushtlik diagnostikasi
Endokrin bepushtlik bilan og’rigan bemorlarda anamnezni yig’ishda hayz ko’rishning boshlanish vaqti, ularning ko’pligi, og’rig’i, hayz ko’rish disfunktsiyasi tarixi (shu jumladan bemorning onasida) mavjudligi, homiladorlikning mavjudligi va davomiyligi, va, agar mavjud bo’lsa, homiladorlikning natijasi va asoratlari ko’rsatiladi. Ginekologik operatsiyalar va manipulyatsiyalar ilgari amalga oshirilganmi yoki yo’qligini, kontratseptsiyadan foydalanish turi va davomiyligini aniqlash kerak. Umumiy tekshiruv bemorning bo’yi, semizligi, virilizmi, ko’krak rivojlanishi va ikkilamchi jinsiy xususiyatlarini baholashni o’z ichiga oladi.
- Ginekolog maslahati. Ginekologik tekshiruv vaqtida ular vagina va bachadonning shakli va uzunligini, bachadon bo’yni holatini, parametrlari va qo’shimchalarini aniqlaydilar. Umumiy va ginekologik tekshiruvlar ma’lumotlariga ko’ra, endokrin bepushtlikning sabablari jinsiy infantilizm, polikistik tuxumdonlar va boshqalar.
- Funktsional diagnostika testlari. Tuxumdonlarning gormonal funktsiyasini baholash va endokrin bepushtlikda ovulyatsiya mavjudligi funktsional testlar yordamida aniqlanadi: bazal harorat egri chizig’ini tuzish va tahlil qilish, siydikda ovulyatsiya testi, follikullarning kamolotini ultratovush monitoringi va ovulyatsiyani nazorat qilish.
Bazal harorat jadvaliga ko’ra, ovulyatsiya mavjudligi yoki yo’qligi aniqlanadi. Bazal haroratning egri chizig’i tuxumdonlar tomonidan progesteronning postovulatuar ishlab chiqarish darajasini aks ettiradi, bu esa bachadonning endometriumini urug’langan tuxumni implantatsiya qilish uchun tayyorlaydi. Bazal egri har kuni bir vaqtning o’zida to’g’ri ichakda o’lchanadigan ertalabki harorat asosida tuziladi. Ovulyatsiya siklida harorat grafigi ikki fazali bo’ladi: ovulyatsiya kunida rektal harorat 0,2-0,3 ° S ga pasayadi va 12 dan 14 kungacha davom etadigan siklning ikkinchi bosqichida u 0,5 ga ko’tariladi. Birinchi fazaning harorati bilan solishtirganda -0.6 °S. Anovulyatsion hayz davri monofazik harorat egri chizig’i (37 ° C dan doimiy ravishda past) bilan tavsiflanadi va lutein faza yetishmovchiligi 11-12 kundan kamroq muddatga siklning ikkinchi bosqichining qisqarishi bilan namoyon bo’ladi.
- Ovulyatsiya monitoringi. Qonda progesteron va siydikda pregnandiol darajasini aniqlash orqali siz ovulyatsiya faktini tasdiqlashingiz yoki rad qilishingiz mumkin. Anovulyatsion tsikl bilan ikkinchi bosqichda bu ko’rsatkichlar juda past bo’ladi va lutein faza yetarli bo’lmasa, ular ovulyatsiya hayz davriga nisbatan kamayadi. Ovulyatsiya testi ovulyatsiyadan 24 soat oldin siydikda LG kontsentratsiyasining oshishini aniqlash imkonini beradi. Follikulogenezning ultratovush monitoringi tuxumdondagi dominant follikulaning yetukligini va undan tuxum chiqishini kuzatish imkonini beradi.
- Endometriyning qirqishlarini tekshirish. Tuxumdonlarning ishlashining aksi bachadon endometriumining holatidir. Anovulyatsiya va endokrin bepushtlik bilan kutilgan hayzdan 2-3 kun oldin olingan endometriyni qirib olish yoki biopsiya qilishda turli darajadagi giperplaziya (glandular-kistik, glandular, polipoz, adenomatoz) yoki sekretsiya yetishmovchiligi aniqlanadi.
- Gormonal tadqiqotlar. Endokrin bepushtlikning sabablarini aniqlash uchun FSG, estradiol, LG, prolaktin, TTG, testosteron, T3, T4, DEA-C (degidroepiandrosteron sulfat) darajalari 5-7-kuni bir necha hayz davri uchun aniqlanadi.
- Gormonal testlar. Gormonal testlarni o’tkazish endokrin bepushtlikdagi reproduktiv tizimning turli qismlari holatini aniqlashtirishga imkon beradi. Ushbu testlarni o’tkazish mexanizmi ma’lum stimullovchi gormonal dorilarni qabul qilganidan keyin bemorning o’z gormonlari darajasini o’lchashdir.
- Instrumental diagnostika. Agar endokrin bepushtlikning sabablarini aniqlash kerak bo’lsa, bosh suyagining rentgenogrammasi, qalqonsimon bez, tuxumdonlar, buyrak usti bezlari ultratovush tekshiruvi, diagnostik laparoskopiya amalga oshiriladi.
Ayolda endokrin bepushtlik tashxisi faqat erkak bepushtlik omili (normal spermogramma mavjudligi), shuningdek, bachadon patologiyasi, bepushtlikning immunologik va trubal shakllarini istisno qilgandan keyin belgilanadi.
Endokrin bepushtlikni davolash
Gormonal stimulyatsiya ( rag’batlantirish )
Endokrin bepushtlikni davolashning birinchi bosqichi endokrin bezlarning buzilgan funktsiyalarini normallashtirishni o’z ichiga oladi (qandli diabet, semirish, buyrak usti faoliyatini, qalqonsimon bezni tuzatish, o’smalarni olib tashlash va boshqalar). Kelajakda dominant follikulning kamolotini va ovulyatsiyani gormonal rag’batlantirish amalga oshiriladi. Ovulyatsiyani rag’batlantirish uchun klomifen sitrat preparati buyuriladi, bu esa gipofiz bezi tomonidan follikullarni rag’batlantiruvchi gormon sekretsiyasini ko’payishiga olib keladi. Klomifen sitrat bilan stimulyatsiya qilinganidan keyin sodir bo’lgan homiladorlikning 10% ko’p (ko’pincha egizaklar va uch egizaklar).
Klomifen sitratini stimulyatsiya qilish bilan 6 ovulyatsiya siklida homiladorlik bo’lmasa, gonadotropinlar bilan davolash qo’llaniladi: OMG (odamning menopauza gonadotropini), r-FSH (rekombinant follikulani stimullovchi gormon) va OXG (odam xorionik gonadotropini). Gonadotropinlar bilan davolash ko’p homiladorlik va nojo’ya ta’sirlarning rivojlanish ehtimolini oshiradi.
Endokrin bepushtlikni jarrohlik usulida davolash
Ko’pgina hollarda endokrin bepushtlik gormonal tuzatishga mos keladi, qolganlarida jarrohlik usuli amalga oshiriladi. Polikistik tuxumdon sindromi bilan ular laparoskopik usul yoki laparoskopik termokauterizatsiya yordamida xanjar shaklidagi rezektsiyaga murojaat qilishadi. Laparoskopik termokauterizatsiyadan so’ng homiladorlikning eng yuqori foizi kuzatiladi – 80 dan 90% gacha, chunki tos bo’shlig’ida yopishqoqlik paydo bo’lishi oldi olinadi.
Yordamchi reproduktiv texnologiyalar
Truba-peritoneal omil yoki sperma unumdorligining pasayishi bilan og’irlashgan endokrin bepushtlik bo’lsa, bachadon bo’shlig’iga rivojlanishga tayyor embrionlarni o’tkazish bilan in vitro urug’lantirish (EKU) usuli amalga oshiriladi. Endokrin bepushtligi bo’lgan ayollarda homiladorlikning boshlanishi va tug’ilishiga faqat ushbu muammoni kompleks hal qilish orqali erishish mumkin.
Prognoz
Bugungi kunda endokrin bepushtlik jumla emas. Zamonaviy ginekologiya va endokrinologiya birgalikda bemorlarning 80 foizini faqat tibbiy usullardan foydalangan holda muvaffaqiyatli davolashadi. Agar ovulyatsiya qaytgan bo’lsa va bepushtlikning boshqa omillari bo’lmasa, ayollarning 50% dan ortig’i rag’batlantiruvchi gormon terapiyasining dastlabki olti siklida homilador bo’ladi. Gipotalamo-gipofiz regulyatsiyasining buzilishi natijasida kelib chiqqan endokrin bepushtlikda dori terapiyasi kamroq ijobiy natija beradi.
Homiladorlik boshlanganidan so’ng darhol uning rivojlanishini diqqat bilan kuzatib borish o’rnatiladi, bemor o’z-o’zidan abort belgilari bo’lsa kasalxonaga yotqiziladi. Ko’pincha mehnat faoliyatining diskoordinatsiyasi va zaifligi qayd etiladi.
Profilaktika
Bolalikdan bepushtlikning endokrin shakllarining oldini olish haqida g’amxo’rlik qilish kerak. Bolalik va o’smirlik davridagi bolalar infektsiyalari, surunkali tonzillit, revmatizm, gripp, toksoplazmozni kamaytirish va oldini olish tuxumdonlar disfunktsiyasini va gipotalamo-gipofiz tartibga solish jarayonlarini oldini olishga yordam beradi.
Qizlarning to’g’ri hissiy va jismoniy tarbiyasi profilaktika ahamiyatiga ega, chunki tuxumdonlar faoliyati ko’pincha ruhiy stress, psixologik va jinsiy jarohatlar natijasida azoblanadi. Ko’pincha endokrin bepushtlik patologik tug’ilish, abort, intoksikatsiya, ayollarning reproduktiv tizimining yallig’lanish infektsiyalaridan keyin rivojlanishini inkor etib bo’lmaydi, shuning uchun bu holatlarning oldini olishga e’tibor qaratish lozim.
Homiladorlikni to’g’ri boshqarish, homiladorlik paytida ba’zi dori-darmonlarni, ayniqsa gormonlarni oqilona qo’llash qizlarda tug’ma tuxumdonlar gipofunktsiyasi va buyrak usti bezining giperplaziyasidan qochishga yordam beradi.
Qora sedana yog’i kapsulasi – Alhadaya
Organizmni sog’lomlashtirish, kasalliklarni oldini olish uchun avvalo mavjud kasalliklarni bartaraf etish va yetishmovchiligi mavjud vitaminlar, makro va mikroelementlar o’rnini qoplash zarur. Organizm uchun zarur bo’lgan barcha vitamin va mikroelementlarni o’zida jamlagan ALHADAYA qora sedana yog’i kapsulasini tavsiya etamiz .
✍️Пайғамбаримиз Муҳаммад Мустафо (с.а.в)нинг “Қора седана ўлимдан бошқа ҳар бир дардга даводир“ деган сўзлари саҳиҳ ҳадисларда кўп бора келтирилган
⚜ Nima uchun aynan – ALHADAYA ko’pchilikning tanlovi?
🔹 Eng sifatli qora sedana yog’i kapsulasi
🔹 Immunitetni mustahkamlaydi
🔹 Qon bosimini me’yorlashtiradi
🔹 Asab va yurak tizimi faoliyatini yaxshilaydi
🔹 Ovqat hazm qilish tizimi va
teri holatini yaxshilaydi
🔹 Sochlarni o’stiradi va mustahkamlaydi
🔹 Qondagi xolesterin miqdorini kamaytiradi
🔹 Tabiiy va Halol mahsulot
