O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi – bu o‘n ikki barmoqli ichakning surunkali qaytalanuvchi xastalik bo‘lib, uning shilliq qavatida va ostidagi to‘qimalarda nuqson paydo bo‘lishi bilan kechadi. Kasallik chap epigastral sohada ovqatlanishdan 3-4 soat o‘tgach paydo bo‘ladigan kuchli og‘riqlar, «ochlik» va «tungi» og‘riqlar xurujlari, jig‘ildon qaynashi, nordon kekirish, ko‘pincha qusish bilan namoyon bo‘ladi. Eng xavfli asoratlariga qon ketishi, yaraning teshilishi va uning xavfli o‘smaga aylanishi kiradi. Tashxis qo‘yish uchun biopsiya bilan gastroskopiya, oshqozon rentgenografiyasi va ureaz nafas sinovlari o‘tkaziladi. Davolashning asosiy yo‘nalishlari xelikobakter infeksiyasini yo‘q qilish, antatsid va oshqozonni himoyalovchi dori-darmonlar qo‘llashdan iborat.

Umumiy ma’lumot

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi – bu surunkali kasallik bo‘lib, o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatida yarali nuqsonlar paydo bo‘lishi bilan xarakterlanadi. U uzoq vaqt davom etib, remissiya davrlari bilan xurujlar almashinib turadi. Shilliq qavatning eroziv shikastlanishlaridan farqli o‘laroq, yaralar ichak devorining shilliq osti qavatiga kirib boradigan chuqurroq nuqsonlardir. O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi aholining 5-15 foizida uchraydi (bu ko‘rsatkich yashash hududiga qarab o‘zgaradi), erkaklarda ko‘proq kuzatiladi. O‘n ikki barmoq ichak yarasi me’da yarasiga nisbatan 4 barobar ko‘proq tarqalgan.

Sabablari

Yara kasalligining zamonaviy rivojlanish nazariyasiga ko‘ra, uning kelib chiqishida asosiy omil Helicobacter Pylori bakteriyalari tomonidan oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichakning infeksion zararlanishi hisoblanadi. Bu bakteriya kulturasi o‘n ikki barmoqli ichak yarasi bilan og‘rigan bemorlarning 95 foizida va oshqozon yarasi bilan og‘rigan bemorlarning 87 foizida oshqozon tarkibini bakteriologik tekshirishda aniqlanadi.

Biroq, xelikobakteriyalar bilan infeksiyalanish har doim ham kasallikning rivojlanishiga olib kelmaydi, ko‘p hollarda belgilarsiz tashuvchilik kuzatiladi. O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligining rivojlanishiga yordam beruvchi omillar quyidagilar:

• ovqatlanish buzilishlari – noto‘g‘ri, tartibsiz ovqatlanish;
• tez-tez stressga uchrash;
• oshqozon shirasi ajralishining ko‘payishi va oshqozonni himoya qiluvchi omillar (oshqozon mukoproteinlari va bikarbonatlari) faolligining pasayishi;
• chekish, ayniqsa och qoringa;
• yara hosil qiluvchi ta’sirga ega bo‘lgan dori vositalarini uzoq vaqt qabul qilish (ko‘pincha bu nosteroid yallig‘lanishga qarshi vositalar guruhiga kiruvchi dorilar – analgin, aspirin, diklofenak va boshqalar);
• gastrin ishlab chiqaruvchi o‘sma (gastrinoma).

Dori vositalarini qabul qilish natijasida yoki gastrinoma bilan birga keladigan o‘n ikki barmoqli ichak yaralari simptomatik hisoblanadi va yara kasalligi tushunchasiga kirmaydi.

Tasnifi

Yara kasalligi joylashuviga qarab quyidagicha farqlanadi:

• Oshqozon yarasi (kardiya, kardiya osti qismi, oshqozon tanasi);
• pilorik kanalning peptik postrezeksion yarasi (old, orqa devor, kichik yoki katta egrilik);
• o‘n ikki barmoqli ichak yarasi (bulbar va postbulbar);
• aniq joylashuvi noma’lum yara.

Klinik shakliga ko‘ra o‘tkir (ilk bor aniqlangan) va surunkali yara kasalligi ajratiladi. Fazasiga ko‘ra remissiya, qo‘zish (retsidiv) va to‘liq bo‘lmagan remissiya yoki so‘nib boruvchi qo‘zish davrlari farqlanadi. Yara kasalligi quyidagicha kechishi mumkin:

• yashirin (aniq klinik belgilarsiz),
• yengil (kamdan-kam qaytalanishlar bilan),
• o‘rtacha og‘ir (yil davomida 1-2 marta zo‘rayishi bilan)
• og‘ir (yiliga 3 va undan ortiq marta muntazam zo‘rayish bilan).

O‘n ikki barmoqli ichak yarasi quyidagicha farqlanadi:

1. Morfologik ko‘rinishiga ko‘ra: o‘tkir yoki surunkali yara.
2. O‘lchamiga ko‘ra: kichik (yarim santimetrgacha), o‘rta (bir santimetrgacha), katta (bir santimetrdan uch santimetrgacha) va juda katta (uch santimetrdan ortiq).

Yaraning rivojlanish bosqichlari: faol, chandiqlanuvchi, «qizil» chandiq va «oq» chandiq. Gastroduodenal tizimning hamroh funksional buzilishlarida ularning xususiyati ham qayd etiladi: harakat, evakuatsiya yoki sekretsiya funksiyasining buzilishi.

Belgilari

Bolalar va keksa yoshdagi kishilarda yara kasalligi ba’zan deyarli belgilarsiz yoki arzimas alomatlari bilan kechadi. Bunday kechish og‘ir asoratlarga olib kelishi mumkin, masalan, o‘n ikki barmoqli ichak devorining teshilishi va keyinchalik peritonit, yashirin qon ketish va kamqonlik. O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligining odatiy klinik ko‘rinishi o‘ziga xos og‘riq sindromidir.

Og‘riq ko‘pincha o‘rtacha, bo‘g‘iq bo‘ladi. Og‘riqning kuchi kasallikning og‘irligiga bog‘liq. Odatda, og‘riq epigastriy sohasida, to‘sh suyagi ostida joylashadi. Ba’zan qorinning yuqori qismida tarqalgan bo‘lishi mumkin. Ko‘pincha kechasi (soat 1-2 da) va uzoq vaqt ovqat iste’mol qilinmaganda, me’da bo‘sh paytda paydo bo‘ladi. Ovqat, sut, antatsid dorilar qabul qilingandan so‘ng yengillik seziladi. Ammo ko‘pincha og‘riq me’da tarkibi bo‘shagandan keyin qaytadan boshlanadi.

Og‘riq bir necha kun (hafta) davomida kuniga bir necha marta paydo bo‘lishi, so‘ngra o‘z-o‘zidan yo‘qolishi mumkin. Biroq, vaqt o‘tishi bilan tegishli davolanish o‘tkazilmasa, qaytalanishlar ko‘payadi va og‘riq sindromining kuchi ortadi. Kasallik qo‘zishining mavsumiylik xususiyati mavjud: qo‘zishlar ko‘pincha bahor va kuzda kuzatiladi.

Asoratlari

O‘n ikki barmoq ichak yarasining asosiy asoratlari – bu penetratsiya, perforatsiya, qon ketish va ichak bo‘shlig‘ining torayishidir. Me’da devori qon tomirlariga patologik jarayon ta’sir qilganda yarali qon ketish yuzaga keladi. Qon ketishi yashirin bo‘lib, faqat zo‘rayib boruvchi kamqonlik bilan namoyon bo‘lishi yoki kuchli bo‘lib, qusishda qon aniqlanishi va hojatga chiqishda ko‘rinishi mumkin (qora yoki qon aralash axlat). Ba’zi hollarda endoskopik tekshiruv paytida qon ketishini to‘xtatish mumkin, ba’zida qon ketish manbasini kuydirib to‘xtatishga erishiladi. Agar yara chuqur va qon ketishi ko‘p bo‘lsa – jarrohlik yo‘li bilan davolanadi, qolgan hollarda konservativ usulda davolanib, temir tanqisligi bartaraf etiladi. Yarali qon ketishda bemorlar qat’iy och qoldiriladi va parenteral ovqatlantiriladi.

O‘n ikki barmoq ichak yarasining teshilishi (odatda, oldingi devorida) uning tarkibidagi moddalarning qorin bo‘shlig‘iga o‘tishiga va qorin pardasining yallig‘lanishiga – peritonitga olib keladi. Ichak devori teshilganda, odatda, epigastriyda keskin kesuvchi-sanchuvchi og‘riq paydo bo‘ladi, u tezda tarqalib, tana holatini o‘zgartirganda va chuqur nafas olganda kuchayadi. Qorin pardasining ta’sirlanish belgilari (Shchetkin-Blyumberg simptomi) aniqlanadi – qorin devoriga bosilganda, so‘ng keskin qo‘yib yuborilganda og‘riq kuchayadi. Peritonit tana haroratining ko‘tarilishi bilan kechadi. Bu shoshilinch holat bo‘lib, tegishli tibbiy yordam ko‘rsatilmasa, shok rivojlanishi va o‘limga olib keladi. Yaraning teshilishi shoshilinch jarrohlik amaliyotiga ko‘rsatma hisoblanadi.

Yara penetratsiyasi – ichak devorining chuqur nuqsoni bo‘lib, qo‘shni a’zolarga (jigar yoki oshqozon osti bezi) o‘tadi. U o‘ng yoki chap qovurg‘a ostida joylashishi mumkin bo‘lgan kuchli sanchuvchi og‘riq bilan namoyon bo‘ladi va penetratsiya joyiga qarab orqaga tarqalishi mumkin. Holat o‘zgarganda og‘riq kuchayadi. Davolash og‘irlik darajasiga qarab konservativ usulda, natija bo‘lmaganda esa jarrohlik yo‘li bilan amalga oshiriladi.

O‘n ikki barmoq ichak stenozi yarali shilliq qavatning kuchli shishishi yoki chandiq hosil bo‘lishi natijasida yuzaga keladi. Bo‘shliq torayganda o‘n ikki barmoqli ichak tutilishi (to‘liq yoki qisman) ro‘y beradi. Ko‘pincha u takroriy qusish bilan xarakterlanadi. Qusuq massalarida xurujdan ancha oldin iste’mol qilingan ovqat aniqlanadi. Shuningdek, oshqozonda og‘irlik (to‘lib ketish) hissi, ich kelmaslik va qorinning dam bo‘lishi kabi belgilar xosdir. Muntazam qusish tana vaznining kamayishiga va oziq moddalar yetishmovchiligi bilan bog‘liq moddalar almashinuvining buzilishiga olib keladi. Ko‘pincha konservativ davolash devorlar shishining kamayishiga va bo‘shliqning kengayishiga olib keladi, ammo qo‘pol chandiqli o‘zgarishlarda stenoz doimiy tus olishi va jarrohlik aralashuvini talab qilishi mumkin.

Tashxislash

So‘rov davomida og‘riq sindromining xususiyati, uning ovqatlanish bilan aloqasi, xurujlarning mavsumiy xarakteri va hamroh belgilari aniqlanadi. Eng samarali tashxis usullari quyidagilar hisoblanadi:

• Gastroskopiya. Oshqozon va o‘n ikki barmoqli ichak shilliq qavatlarining endoskopik tekshiruvi yara joylashuvi va uning morfologik xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot beradi, qon ketishi va chandiqli o‘zgarishlarni aniqlaydi. FGDS paytida gistologik tekshiruv uchun oshqozon va o‘n ikki barmoq ichak to‘qimalaridan namuna olish mumkin.
• Oshqozon rentgenografiyasi. Kontrast modda bilan rentgenologik tekshiruv o‘tkazilganda, o‘n ikki barmoq ichak yara kasalligi devor nuqsoni sifatida namoyon bo‘ladi (bariy aralashmasi yaraga kirib, rentgenogrammada ko‘rinadi), ichak torayishi, yaralarning teshilishi va chuqurlashishi aniqlanadi.
• Xelikobakter infeksiyasini aniqlash. Xelikobakteriyalar bilan zararlanganlikni aniqlash uchun PZR diagnostikasi va ureaza nafas sinovi qo‘llaniladi.
• Laboratoriya usullari. Qonni laboratoriya tekshiruvidan o‘tkazganda kamqonlik belgilari aniqlanishi mumkin, bu ichki qon ketishidan darak beradi. Yashirin qonga axlat ham tekshiriladi. Duodenal zondlash orqali o‘n ikki barmoq ichak muhiti holati to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi.

Davolash

O‘n ikki barmoqli ichak yarasini davolash qat’iy ravishda gastroenterolog shifokorning ko‘rsatmasi bo‘yicha amalga oshiriladi, o‘z-o‘zini davolashga yo‘l qo‘yilmaydi, chunki og‘riqdan xalos bo‘lishga yordam beradigan dori-darmonlarni mustaqil qabul qilish alomatlarning susayishiga va kasallikning yashirin rivojlanishiga olib keladi, bu esa asoratlar xavfini tug‘diradi. O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligining dori-darmon terapiyasi Helicobacter eradikatsiyasi va yara nuqsonlarini davolash choralarini o‘z ichiga oladi (bu oshqozon shirasining kislotaliligini pasaytirishga yordam beradi).

• Xelicobacter pylori infeksiyasini bostirish uchun keng spektrli antibiotiklar (metronidazol, amoksitsillin, klaritromitsin) qo‘llaniladi, 10-14 kun davomida antibiotik terapiyasi o‘tkaziladi.
• Me’daning sekretor faoliyatini pasaytirish uchun proton pompasi ingibitorlari – omeprazol, ezomeprazol, lansoprazol, rabeprazol optimal preparatlar hisoblanadi. Xuddi shu maqsadda me’da shilliq qavatining N2-gistamin retseptorlarini bloklovchi vositalar: ranitidin, famotidin qo‘llaniladi. Me’da suyuqligining kislotaliligini pasaytiruvchi vositalar sifatida antatsidlar qo‘llaniladi.
• Anestetiklar bilan gel antatsidlari samarali va simptomatik preparatlar sifatida ichak devorini o‘rab olib, og‘riqni yengillashtiradi.
• Shilliq pardani himoya qilish uchun gastroprotektiv vositalar: sukralfat, vismut preparatlari, mizoprostol qo‘llaniladi.

Konservativ davolash samara bermaganda yoki xavfli asoratlar rivojlanganda operativ davolashga murojaat qilinadi. Operatsiya o‘n ikki barmoq ichak yarasini kesish yoki tikishdan iborat. Zarur bo‘lsa, sekretsiyani kamaytirish uchun vagotomiya qilinadi.

Prognoz va profilaktika

O‘n ikki barmoqli ichak yara kasalligi rivojlanishining oldini olish choralari:

• xelikobakter infeksiyasini o‘z vaqtida aniqlash va davolash;
• ovqatlanish rejimi va xususiyatini normallashtirish;
• chekishni va spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilishni rad etish;
• qabul qilinayotgan dori vositalarini nazorat qilish;
• uyg‘un psixologik muhit, stressli vaziyatlardan qochish.

Asoratlanmagan yara kasalligi to‘g‘ri davolanganda va parhez hamda turmush tarzi bo‘yicha tavsiyalarga rioya qilinganda ijobiy prognozga ega, sifatli eradikatsiyada yaralarning bitishi va tuzalishi kuzatiladi. Yara kasalligida asoratlarning rivojlanishi kasallikning kechishini og‘irlashtiradi va hayot uchun xavfli holatlarga olib kelishi mumkin.

Maqola muallifi : Xalilov Nurilloxon Abdug‘ani o‘g‘li