O‘t chiqarish yo‘llari diskineziyasi — bu biliar tizimning funksional kasalligi bo‘lib, uning asosida o‘t pufagi va o‘t yo‘llarining motorikasi hamda o‘t chiqarish jarayonining buzilishi yotadi. Patologiya giperkinetik yoki gipokinetik turda rivojlanishi mumkin; o‘ng qovurg’a osti sohasidagi og‘riqlar, ko‘ngil aynishi, dispepsiya va nevrozga o‘xshash simptomlar bilan namoyon bo‘ladi. Tashxis qo‘yishda o‘t chiqarish tizimining UTT, xoletsistografiya, xolangiografiya, duodenal zondlash va stsintigrafiya usullari qo‘llaniladi. Davolash konservativ usulda olib boriladi: parhez, o‘t haydovchi vositalar va spazmolitiklar qabul qilish, sanatoriy-kurort davolash, fitoterapiya, girudoterapiya va fizioterapiya.

Umumiy maʼlumot

O’t yo’llarining diskineziyasi asosida o’t pufagi va o’t yo’llari sfinkterlarining motor-tonik disfunktsiyasi yotadi. Bu holatda o’t pufagi bo’shatilishi va o’tning o’n ikki barmoq ichakka o’tishi buziladi. Diskineziya gepatobiliar tizimning eng keng tarqalgan funksional buzilishi bo’lib, xolestazning asosiy sababi, shuningdek, o’t pufagi va yo’llarida toshlarning shakllanishiga olib keladi. Ushbu patologiya asosan ayollar orasida uchraydi. O’t yo’llarining funksional buzilishlariga eng ko’p moyil bo’lgan guruhlar yosh (20-40 yosh) astenik tana tuzilishiga ega va kam ovqatlanadigan shaxslardir.

Sabablari

Zamonaviy gastroenterologiyada o’t yo’llarining diskineziyasi psixosomatik patologiya sifatida ko’rib chiqiladi, u psixotravmatik vaziyatlar fonida rivojlanadi. O’t yo’llari diskineziyasi bilan og’rigan bemorlarning anamnezida ko’pincha oilaviy, professional va jinsiy qiyinchiliklar qayd etiladi. Ko’pincha bu kasallik umumiy nevroz yoki diensefal sindromlarning namoyon bo’lishi sifatida ko’rinadi.

O’t pufagining asabiy boshqaruvining buzilishi, shuningdek, me’da-ichak traktining va endokrin bezlarining gormonlar darajasidagi o’zgarishlar (klimaks, buyrak usti bezlari funksiyasi yetishmovchiligi, yakka kista va tuxumdon polikistozlari, gipotiroidizm, tireotoksikoz, qandli diabet, semizlik) muhim rol o’ynaydi. Psixogen va endokrin buzilishlardan tashqari, etiologik omillar orasida alimentariya sabablar ham ko’rib chiqiladi: oziq-ovqat allergiyasi, noto’g’ri ovqatlanish, past sifatli mahsulotlarni iste’mol qilish va kamharakat turmush tarzi.

O’t yo’llari diskineziyalari ko’pincha ovqat hazm qilish organlarining boshqa kasalliklari bilan birga keladi: surunkali gastrit, gastroduodenit, yara kasalligi, pankreatit, enterit, xolesistit, xolangit, o’t toshi kasalligi, xolesistektomiya sindromi. Shuningdek, o’t yo’llari disfunksiyalari qorin bo’shlig’i va kichik chanoq organlarining surunkali yallig’lanish jarayonlari (salpingooforit, surunkali appenditsit va boshqalar) bilan bog’liq bo’lishi mumkin.

Diskineziya holatlari gijja va parazitar invaziyalar (gelmintozlar, lyambliyoz), disbakterioz, virusli gepatit B, ichak infeksiyalari (dizenteriya, salmonellyoz) bilan kechishi mumkin. Kasallikning rivojlanishiga moyil qiluvchi omillar sifatida allergik patologiyalar – obstruktiv bronxit, atopik dermatit, allergik rinit ham bo’lishi mumkin.

Klassifikatsiyasi

Etiologik mexanizmga ko‘ra, o’t yo‘llarining diskineziyasi birlamchi va ikkilamchi turlarga bo‘linadi. Birlamchi disfunktsiya gepatobiliar tizim faoliyatining neyrogumoral boshqaruvining buzilishi bilan bog‘liq bo‘lib, nevrozlar, vegetativ-tomir disfunktsiyasi va ovqatlanishdagi xatoliklar natijasida yuzaga keladi. Ikkilamchi diskineziya esa ovqat hazm qilish organlarining boshqa kasalliklari fonida vissero-visseral refleks mexanizmi bo‘yicha rivojlanadi.

O‘t pufagi va sfinkterlarning motor-tonik funksiyasining buzilish xususiyatiga ko‘ra, o’t yo‘llarining diskineziyalari gipertonik-giperkinektik va gipotonik-gipokinetik tiplarga bo‘linadi. Gipertonik-giperkinektik (spastik) diskineziya parasimpatik vegetativ asab tizimining tonusi oshganda rivojlanadi; gipokinetik-gipotonik (atonik) esa simpatik asab tizimining tonusi ustunlik qilganda paydo bo‘ladi.

Har ikkala holatda ham o‘t pufagi va o’t yo‘llari sfinkterlarining ish faoliyati muvofiqlashtirilmaganligi sababli, o’tning o‘n ikki barmoq ichakka o‘tishi buziladi, bu esa hazm qilish jarayonining buzilishiga olib keladi. Diskineziya turiga qarab (giperkinektik yoki gipokinetik), turli klinik ko‘rinishlar rivojlanadi.

Belgilari

Gipertonik-giperkinetik patologiya variantida asosiy simptom — bu o‘ng qovurg’a osti sohasida keskin, hurujsimon og‘riq bo‘lib, u o‘ng kurak va yelka tomon tarqaladi. Og‘riq xurujlari odatda parhezga rioya qilmaslik, ortiqcha jismoniy zo‘riqish yoki psixoemotsional zo’riqishdan keyin rivojlanadi. Og‘riq sindromi ko‘pincha ko‘ngil aynishi, ba’zan qayt qilish, qabziyat yoki ich ketishi, poliuriya bilan birga kechadi. Og‘riq o‘z-o‘zidan o‘tib ketadi yoki spazmolitiklar yordamida oson bartaraf etiladi.

Xurujlar oralig‘ida bemorning ahvoli qoniqarli bo‘ladi, lekin o‘ng qovurg’a osti, epigastral soha yoki kindik atrofida vaqti-vaqti bilan qisqa muddatli spastik og‘riqlar kuzatilishi mumkin. Ko‘pincha gipertonik diskineziyaga vazomotor (taxikardiya, gipotenziya, kardialgiya) va neyrovegetativ (tashvish, terlash, uyqu buzilishi, bosh og‘rig‘i) simptomlar hamrohlik qiladi. Og‘riq xurujlari vaqtida qorin sohasini paypaslashda maksimal og‘riqli joy (Kera belgisi) aniqlanadi, lekin qon tahlilida intoksikatsiya yoki yallig‘lanish jarayonlari belgilariga duch kelinmaydi.

Gipokinetik-gipotonik diskineziyaga esa o‘ng qovurgʻa osti sohasida doimiy, kuchsiz, to’mtoq, og‘riqli hislar, shu bilan birga bu sohada og‘irlik va taranglik hissi xosdir. Kuchli his-tuyg‘ular va ovqat iste’molidan keyin dispeptik buzilishlar rivojlanadi — og‘izda bemazalik, kekirish, ko‘ngil aynishi, ishtahaning pasayishi, meteorizm, qabziyat yoki ich ketishi. Qorin sohasini paypaslashda o‘t pufagi proyeksiyasida o’rtacha og‘riq aniqlanadi, Ortner belgisi ijobiy bo‘ladi. Shuningdek, nevrozga o‘xshash simptomlar kuzatiladi: yig‘lamsirash, asabiylashish, kayfiyatning keskin o‘zgarishi, tez charchash.

Diagnostika

Tashxis qo‘yish vazifasi kasallikni tasdiqlash, o‘t chiqarish yo‘llari diskineziyasining turini aniqlash va disfunktsiyani qo‘llab-quvvatlaydigan hamroh kasalliklarni istisno qilishdan iborat. O‘t pufagi va o‘t chiqarish yo‘llarining ultratovush tekshiruvi (UTT) shakli, o‘lchamlari, deformatsiyalari, tug‘ma anomaliyalar va o‘t yo‘llarida toshlar borligini aniqlashga qaratilgan. Diskineziya turini aniqlash uchun UTT och qoringa va o‘t haydovchi nonushta qabul qilgandan so‘ng amalga oshiriladi, bu o‘t pufagining qisqarish funksiyasini baholash imkonini beradi.

Diagnostikaning ma’lumotli usullaridan biri bu fraksion duodenal zondlash va duodenal tarkibni o‘rganishdir. 12-barmoqli ichakni zondlash orqali jigar tashqarisidagi o‘t yo‘llarining tonusi, motorikasi, reaktivligi va sfinkter apparatining holati aniqlanadi. Giperkinektik diskineziyada V qismidagi lipoproteid kompleksi va xolesterin darajasi pasayadi; gipokinektik shaklda esa ko‘tariladi.

Rentgenologik tekshiruv xoletsistografiya va xolangiografiyani o‘z ichiga oladi. Ushbu usullar yordamida o‘t chiqarish yo‘llarining tuzilishi va motorikasi baholanadi. Kompleks tekshiruv tarkibida Oddi sfinkterining manometriyasi, xolestsintigrafiya, jigar va o‘t chiqarish yo‘llarining MRT usullari qo‘llanilishi mumkin. Koprogramma, najasda disbakterioz va gelmint tuxumlarini aniqlash bo‘yicha tadqiqotlarni o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.

Davolash

Davolash kompleks yondashuvni talab qiladi va quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ovqatlanish rejimi va xarakterini normallashtirish, infeksiya o‘choqlarini bartaraf etish, desensibilizatsiya, parazitlarga va gijjalarga qarshi terapiya, ichak disbakteriozi va gipovitaminozni yo‘q qilish, disfunktsiya simptomlarini bartaraf etish. Dietoterapiya muhim ahamiyatga ega: ekstraktiv mahsulotlar, erishi qiyin yog‘lar, qandolat mahsulotlari, sovuq ovqatlar, ichakda gaz hosil qiluvchi mahsulotlar ratsiondan chiqariladi.

Vegetativ asab tizimi holatini tuzatishga katta e’tibor qaratiladi. Gipertonik-giperkinektik turdagi disfunktsiyada sedativ preparatlar (bromidlar, valeriana, pustirnik) buyuriladi; gipotonik-gipokinetik turda tonusni oshiruvchi vositalar (levzeya, eleuterokokk ekstrakti, jenshen, limonnik, araliya damlamalari) tavsiya etiladi. Lyambliyoz yoki gijja invaziyasida antiparazitar va antigelmint terapiya o‘tkaziladi.

Turli xil diskineziya turlarida o’t hosil bo‘lish va o’t chiqarish funksiyalarini tiklash differensial yondashuvni talab qiladi. Giperkineziyada o’t haydovchi vositalar (quruq o’t, hayvonlar osti bezlari ekstrakti, flamin, gidroksimetilnikotinamid, oksafenamid), past mineralizatsiyali issiq mineral suvlar, spazmolitiklar (drotaverin, papaverin, platifillin), fitoyig‘indilar (romashka, yalpiz, qoqio‘t ildizi, shivit mevalari damlamalari) qo‘llaniladi.

Dori-darmon bo‘lmagan usullardan gipertonik-giperkinektik diskineziya bilan og‘rigan bemorlarga psixoterapiya, ignaterapiya, girudoterapiya, ozokerit va parafin bilan kompresslar, diatermiya, induktotermiya, mikroto‘lqinli terapiya, spazmolitiklar bilan elektroforez, nuqtaviy massaj, bo‘yin sohasini massaj qilish kurslari tavsiya etiladi.

Gipotonik turda xolekinetik vositalar (ksilit, magniy sulfat, sorbit), xona haroratidagi yuqori mineralizatsiyali suvlar, fitoterapiya (besh yillik gullar, qichitqi barglari, itburun mevalari, yalpiz, zubturum damlamalari) buyuriladi. Ichki jigar xolestazi belgilari mavjud bo‘lsa, “ko‘r zondlash” (tyubaj) o‘tkaziladi. Umumiy tonusni oshirish uchun LFK, rag‘batlantiruvchi suv muolajalari va tonusni oshiruvchi massaj tavsiya etiladi.

Fizioterapiya usullaridan diadinamoterapiya, magniy sulfati bilan elektroforez, past intensivlikdagi ultratovush, SMT-terapiya, past chastotali impuls toklar qo‘llaniladi. O‘t yo‘llari diskineziyasi bo‘lgan bemorlarga gastroenterolog va nevropatolog nazorati, shuningdek, balneologik sanatoriylarda yillik davolash kurslari tavsiya etiladi.

Prognoz va profilaktika

Kasallik surunkali kechadi, ammo dieta, sog‘lom turmush tarzi va o‘z vaqtida, to‘g‘ri davolash qoidalariga rioya qilinganida, xurujlarsiz davom etishi mumkin. Aks holda, gepatobiliar tizimning asoratlari – toshli xolesistit va xolangit rivojlanishi ehtimoli mavjud.

Birlamchi diskineziyaning oldini olish uchun sog‘lom ovqatlanish qoidalariga rioya qilish, psixoemotsional sohadagi buzilishlarni o‘z vaqtida tuzatish zarur; ikkilamchi diskineziyaning oldini olish esa asosiy kasallikni bartaraf etishga qaratiladi.