O’tkir buyrak yetishmovchiligi – bu potentsial qaytariladigan, to’satdan boshlanadigan jiddiy buzilish yoki buyrak funktsiyasining to’xtashi. Buyrakning barcha funktsiyalarining buzilishi (sekretor, ekskretor va filtratsiya), suv va elektrolitlar balansida sezilarli o’zgarishlar, tez ortib boradigan azotemiya bilan tavsiflanadi. Tashxis klinik va biokimyoviy qon va siydik sinovlari, shuningdek siydik tizimining instrumental tadqiqotlari asosida amalga oshiriladi. Davolash o’tkir buyrak yetishmovchiligining bosqichiga bog’liq bo’lib, simptomatik terapiya, ekstrakorporal gemokorrektsiya usullari, optimal qon bosimi va diurezni saqlashni o’z ichiga oladi.

Umumiy ma’lumot

O’tkir buyrak yetishmovchiligi – to’satdan rivojlanayotgan polietiologik holat bo’lib, u buyrak funktsiyasining jiddiy buzilishi bilan tavsiflanadi va bemorning hayotiga xavf tug’diradi. Patologiyani siydik tizimi kasalliklari, yurak-qon tomir tizimining buzilishi, endogen va ekzogen toksik ta’sirlar va boshqa omillar qo’zg’atishi mumkin. Patologiyaning tarqalishi 1 million aholiga 150-200 holatni tashkil qiladi. Keksa odamlar yoshlar va o’rta yoshdagilarga qaraganda 5 barobar ko’proq azob chekishadi. O’tkir buyrak yetishmovchiligi holatlarining yarmi gemodializni talab qiladi.

Sabablari

Prerenal (gemodinamik, buyrakkacha) o’tkir buyrak yetishmovchiligi o’tkir gemodinamik buzilish natijasida yuzaga keladi, yurak qon otib berish hajmining pasayishi (o’pka emboliyasi, yurak yetishmovchiligi, aritmiya, yurak tamponadasi, kardiogen shok) bilan kechadigan sharoitlarda rivojlanishi mumkin. Ko’pincha sabab hujayradan tashqari suyuqlik miqdorining pasayishi (diareya, suvsizlanish, o’tkir qon yo’qotish, kuyishlar, jigar sirrozidan kelib chiqqan astsitlar bilan). U bakteriotoksik yoki anafilaktik shokda kuchli vazodilatatsiya tufayli shakllanishi mumkin.

Renal (parenximal, renal) o’tkir buyrak yetishmovchiligi buyrak parenximasining toksik yoki ishemik shikastlanishi, kamroq buyraklardagi yallig’lanish jarayoni bilan qo’zg’atiladi. Buyrak parenximasiga o’g’itlar, zaharli zamburug’lar, mis, kadmiy, uran va simob tuzlari ta’sir qilganda paydo bo’ladi. Bu nefrotoksik dorilarni (o’smaga qarshi dorilar, bir qator antibiotiklar va sulfanilamidlar) nazoratsiz qabul qilish bilan rivojlanadi. Odatdagi dozada buyurilgan rentgen kontrastli vositalar va sanab o’tilgan dorilar buyrak funktsiyasi buzilgan bemorlarda o’tkir buyrak yetishmovchiligiga olib kelishi mumkin.

Bundan tashqari, o’tkir buyrak yetishmovchiligining ushbu shakli qonda ko’p miqdorda mioglobin va gemoglobin aylanib yurganda (og’ir makrogemagglobinuriya, mos kelmaydigan qonni quyish, travma paytida to’qimalarning uzoq vaqt siqilishi, giyohvandlik va spirtli koma bilan) kuzatiladi. Kamdan kam hollarda renal o’tkir buyrak yetishmovchiligining rivojlanishi buyrakning yallig’lanish kasalligiga bog’liq.

Postrenal (obstruktiv, buyrakdan keyingi) o’tkir buyrak yetishmovchiligi siydik yo’llarining o’tkir obstruktsiyasi bilan shakllanadi. Bu siydik yo’llarining toshlar bilan ikki tomonlama obstruktsiyasida siydik o’tishining mexanik buzilishi natijasida kuzatiladi. Prostata bezi, siydik pufagi va siydik yo’llarining o’smalari, sil kasalligi, uretrit va periuretrit, retroperitoneal to’qimalarning degenerativ zararlanishlari bilan kamroq uchraydi.

Jiddiy kombinatsiyalangan jarohatlarda va keng qamrovli jarrohlik aralashuvlarda patologiya bir necha omillar (shok, sepsis, qon quyish, nefrotoksik preparatlar bilan davolash) tufayli yuzaga keladi.

Belgilari

O’tkir buyrak yetishmovchiligining to’rt bosqichi mavjud: boshlang’ich, oligoanurik, diuretik (poliurik), tiklanish. Dastlabki bosqichda bemorning ahvoli asosiy kasallik bilan belgilanadi. Klinik jihatdan bu bosqich odatda xarakterli alomatlar yo’qligi sababli aniqlanmaydi. Qon aylanishining buzilishi juda qisqa muddatga ega, shuning uchun u sezilmaydi. O’tkir buyrak yetishmovchiligining o’ziga xos bo’lmagan belgilari (uyquchanlik, ko’ngil aynishi, ishtahaning pasayishi, holsizlik) asosiy kasallikning namoyon bo’lishi, shikastlanish yoki zaharlanish bilan maskalanadi.

Oligoanurik bosqichda anuriya kamdan-kam uchraydi. Ajratilgan siydik miqdori kuniga 500 ml dan kam. Og’ir proteinuriya, azotemiya, giperfosfatemiya, giperkalemiya, gipernatemiya va metabolik atsidoz xarakterlidir. Diareya, ko’ngil aynishi, qusish qayd etiladi. Gipergidratsiya tufayli o’pka shishi bilan nafas qisishi va nam xirillashlar paydo bo’ladi. Bemor letargik, uyquchan, komaga tushishi mumkin. Ko’pincha qon ketishi bilan murakkablashgan perikardit, uremik gastroenterokolit rivojlanadi. Immunitetning pasayishi tufayli bemor infektsiyaga moyil bo’ladi. Pankreatit, stomatit parotit, pnevmoniya, sepsis rivojlanishi mumkin.

O’tkir buyrak yetishmovchiligining oligoanurik bosqichi ta’sir qilishdan keyingi dastlabki uch kun ichida rivojlanadi, odatda 10-14 kun davom etadi. Oligoanurik fazaning kech rivojlanishi prognostik jihatdan noqulay belgi hisoblanadi. Oliguriya davri bir necha soatgacha qisqarishi yoki 6-8 haftagacha uzayishi mumkin. Uzoq muddatli oliguriya ko’pincha qon tomir patologiyasi bo’lgan keksa bemorlarda uchraydi. Faza davomiyligi bir oydan ortiq bo’lsa, progressiv glomerulonefrit, buyrak vaskulitlari, buyrak arteriyalarining okklyuziyasi, buyrak po’stlog’ining diffuz nekrozini istisno qilish uchun differentsial tashxis qo’yish kerak.

Diuretik (poliurik) fazaning davomiyligi taxminan ikki hafta. Kundalik diurez asta-sekin o’sib boradi va 2-5 litrga yetadi. Suv va elektrolitlar muvozanatining asta-sekin tiklanishi kuzatiladi. Siydikda kaliyning sezilarli darajada yo’qolishi tufayli gipokalemiya rivojlanishi mumkin. Tiklanish bosqichida buyraklar faoliyatini yanada normalizatsiyasi sodir bo’ladi, bu 6 oydan 1 yilgacha davom etadi.

Asoratlari

Buyrak yetishmovchiligiga xos bo’lgan buzilishlarning og’irligi (suyuqlik ushlab qolinishi, azotemiya, buzilgan suv va elektrolitlar balansi) katabolizm holatiga va oliguriya mavjudligiga bog’liq. Og’ir oliguriyada glomerulyar filtratsiya darajasining pasayishi kuzatiladi, elektrolitlar, suv va azot almashinuvi mahsulotlarining chiqarilishi sezilarli darajada kamayadi, bu qon tarkibida yanada aniq o’zgarishlarga olib keladi.

Oliguriya bilan suv va tuzni ortiqcha yuklamasi xavfi ortadi. Giperkalemiya kaliyning yetarli darajada organizmdan chiqarilmasligi va uning to’qimalardan doimiy ravishda chiqarilishi natijasida yuzaga keladi. Oliguriya bilan og’rimagan bemorlarda kaliy miqdori kuniga 0,3-0,5 mmolni tashkil qiladi. Bunday bemorlarda yaqqoleoq giperkalemiya ekzogen (qon quyish, dori-darmonlar, ratsionda kaliyga boy oziq-ovqat mavjudligi) yoki endogen (gemoliz, to’qimalar parchalanishi) kaliy yukini ko’rsatishi mumkin.

Giperkalemiyaning birinchi belgilari kaliy darajasi 6,0-6,5 mmol / L dan oshganda paydo bo’ladi. Bemorlar mushaklar kuchsizligidan shikoyat qiladilar. Ba’zi hollarda bo’shashgan tetraparez rivojlanadi. EKGdagi o’zgarishlar qayd etiladi. P to’lqinlarining amplitudasi pasayadi, PR oralig’i oshadi, bradikardiya rivojlanadi. Kaliy kontsentratsiyasining sezilarli darajada oshishi yurak to’xtashiga olib kelishi mumkin. O’tkir buyrak yetishmovchiligining dastlabki ikki bosqichida gipokalsemiya, giperfosfatemiya va yengil gipermagnezemiya kuzatiladi.

Kuchli azotemiyaning oqibati eritropoyezning bloklanishidir. Normoxrom anemiya rivojlanadi. O’tkir buyrak yetishmovchiligi bo’lgan bemorlarning 30-70 foizida immunitetni susaytirish yuqumli kasalliklarning paydo bo’lishiga yordam beradi. Infektsiyaning qo’shilishi kasallikning kechishini og’irlashtiradi va ko’pincha bemorning o’limiga sabab bo’ladi. Operatsiyadan keyingi yaralar sohasida yallig’lanish aniqlanadi, og’iz bo’shlig’i, nafas olish tizimi va siydik yo’llari zararlanadi. Sepsis o’tkir buyrak yetishmovchiligining keng tarqalgan asoratidir.

Uyquchanlik, chalkashlik, disorientatsiya, letargiya, hayajon davrlari bilan almashinadi. Periferik neyropatiya keksa bemorlarda tez-tez uchraydi. O’tkir buyrak yetishmovchiligi bilan dimlanishli yurak yetishmovchiligi, aritmiya, perikardit va arterial gipertenziya rivojlanishi mumkin. Bemorlar qorin bo’shlig’ida noqulaylik hissi, ko’ngil aynishi, qusish, ishtahani yo’qotishdan aziyat chekishadi. Og’ir holatlarda uremik gastroenterokolit kuzatiladi, ko’pincha qon ketishi bilan murakkablashadi.

Tashxislash

O’tkir buyrak yetishmovchiligining asosiy belgisi – anuriya holatiga qadar tanadan chiqarilgan siydik miqdorining sezilarli darajada kamayishi fonida qonda kaliy va azotli birikmalarning ko’payishi. Kundalik siydik miqdori va buyraklarning kontsentratsiya qobiliyati Zimnitskiy testi natijalariga ko’ra baholanadi. Qon biokimyosining karbamid, kreatinin va elektrolitlar kabi ko’rsatkichlarini kuzatish juda muhim, bu o’tkir buyrak yetishmovchiligining og’irligini va terapevtik choralarning samaradorligini baholashga imkon beradi.

O’tkir buyrak yetishmovchiligini tashxislashda asosiy vazifa uning shaklini aniqlashdir. Buning uchun buyraklarning ultratovush tekshiruvi va siydik pufagining ultratovush tekshiruvi o’tkaziladi, bu siydik yo’llarining obstruktsiyasini aniqlash yoki istisno qilish imkonini beradi. Ba’zi hollarda tos suyagining ikki tomonlama kateterizatsiyasi amalga oshiriladi. Agar bir vaqtning o’zida ikkala kateter tos bo’shlig’iga erkin o’tib ketgan bo’lsa, lekin ular orqali siydik chiqishi kuzatilmasa, o’tkir buyrak yetishmovchiligining postrenal shaklini istisno qilish mumkin. Agar kerak bo’lsa, buyrak qon oqimini baholash uchun buyrak tomirlarining ultratovush tekshiruvi o’tkaziladi. Naychali nekroz, o’tkir glomerulonefrit yoki tizimli kasalliklarga shubha qilish buyrak biopsiyasi uchun ko’rsatma hisoblanadi.

Davolash

Dastlabki bosqichda terapiya, birinchi navbatda, buyrak funktsiyasining buzilishiga olib kelgan sababni bartaraf etishga qaratilgan. Shok holatida aylanma qon hajmini to’ldirish va qon bosimini normallashtirish kerak. Nefrotoksinlar bilan zaharlanganda bemorlarda oshqozon va ichak yuviladi. Amaliy urologiyada ekstrakorporal gemokorrektsiya kabi zamonaviy davolash usullaridan foydalanish o’tkir buyrak yetishmovchiligining rivojlanishiga sabab bo’lgan toksinlar tanasini tezda tozalash imkonini beradi. Shu maqsadda gemosorbtsiya va plazmaferez amalga oshiriladi. Obstruktsiya mavjud bo’lganda, siydikning normal o’tishi tiklanadi. Buning uchun buyraklar va siydik yo’llaridan toshlar olib tashlanadi, siydik yo’llari strikturasini jarrohlik yo’li bilan olib tashlash va o’smalarni olib tashlash amalga oshiriladi.

Oliguriya bosqichida diurezni rag’batlantirish uchun furosemid va osmotik diuretiklar buyuriladi. Dopamin buyrak vazokonstriksiyasini kamaytirish uchun buyuriladi. Qabul qilinadigan suyuqlik hajmini aniqlashda, siyish, qusish va ichak harakatida yo’qotishlardan tashqari, terlash va nafas olish paytida yo’qotishlarni hisobga olish kerak. Bemor proteinsiz dietaga o’tkaziladi, kaliyni oziq-ovqatdan iste’mol qilishni cheklanadi. Yaralarni drenajlash, nekroz joylarini olib tashlash amalga oshiriladi. Antibiotiklar dozasini tanlashda buyrak shikastlanishining og’irligini hisobga olish kerak.

Gemodializ karbamid darajasi 24 mmol / l gacha, kaliy – 7 mmol / l gacha ko’tarilganda buyuriladi. Gemodializga ko’rsatmalar uremiya, atsidoz va gipergidratsiya belgilaridir. Hozirgi vaqtda metabolik kasalliklardan kelib chiqadigan asoratlarni oldini olish uchun nefrologlar tobora ko’proq erta va profilaktik gemodializ o’tkazmoqda.

Prognoz va profilaktika

O’lim darajasi, birinchi navbatda, o’tkir buyrak yetishmovchiligining rivojlanishiga sabab bo’lgan patologik holatning og’irligiga bog’liq. Kasallikning natijasi bemorning yoshiga, buyrak funktsiyasining buzilishi darajasiga, asoratlarning mavjudligiga ta’sir qiladi. Omon qolgan bemorlarda buyrak funktsiyasi 35-40% hollarda to’liq tiklanadi, qisman – 10-15% hollarda. Bemorlarning 1-3% doimiy gemodializga muhtojlik kuzatiladi. Oldini olish kasalliklarni o’z vaqtida davolash va o’tkir buyrak yetishmovchiligini keltirib chiqaradigan holatlarning oldini olishdan iborat.