Qandli diabet – surunkali metabolik kasallik bo’lib, u o’z insulinini ishlab chiqarishning yetishmasligi va qon glyukoza darajasining oshishiga asoslanadi. Bu chanqoqlik hissi, siydik chiqarish miqdorining ko’payishi, ishtahaning kuchayishi, holsizlik, bosh aylanishi, yaralarning sekin bitishi va boshqalar bilan namoyon bo’ladi. Kasallik surunkali, ko’pincha progressiv kurs bilan kechadi. Insult, buyrak yetishmovchiligi, miokard infarkti, qo’l-oyiqlarning gangrenasi va ko’rlik rivojlanishi xavfi yuqori. Qonda qand miqdori keskin o’zgarishi hayot uchun xavfli vaziyatlar: gipo- va giperglikemik komani keltirib chiqaradi.

Uchrashi bo’yicha metabolik kasalliklar orasida qandli diabet semirishdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Dunyoda aholining qariyb 10 foizi qandli diabetdan aziyat chekadi, ammo kasallikning yashirin shakllarini hisobga oladigan bo’lsak, bu ko’rsatkich 3-4 baravar yuqori bo’lishi mumkin. Qandli diabet surunkali insulin yetishmovchiligi natijasida rivojlanadi va uglevodlar, oqsillar va yog’lar almashinuvining buzilishi bilan birga keladi. Insulin oshqozon osti bezida Langergans orolchalarining ß hujayralari tomonidan ishlab chiqariladi.

Uglevodlar almashinuvida ishtirok etib, insulin glyukozaning hujayralarga kirishini oshiradi, jigarda glikogen sintezi va to’planishiga yordam beradi va uglevod birikmalarining parchalanishini bloklaydi. Protein almashinuvi jarayonida insulin nuklein kislotalar, oqsillar sintezini kuchaytiradi va uning parchalanishini to’xtatadi. Insulinning yog’ almashinuviga ta’siri glyukozaning yog’ hujayralariga kirishini, hujayralardagi energiya jarayonlarini, yog’ kislotalarining sintezini faollashtirish va yog’larning parchalanishini sekinlashtirishdan iborat. Insulin ishtirokida natriyning hujayraga kirish jarayoni kuchayadi. Insulin tomonidan boshqariladigan metabolik jarayonlarning buzilishi insulinning yetarli darajada sintezlanmaganligi (I-toifa diabet) yoki to’qimalarning insulinga chidamliligi (II-toifa qandli diabet) bilan rivojlanishi mumkin.

Qandli diabet sababi va yuzaga kelish mexanizmi

I-toifa diabet ko’pincha 30 yoshgacha bo’lgan yosh bemorlarda aniqlanadi. Insulin sintezining buzilishi autoimmun xarakterdagi oshqozon osti bezining shikastlanishi va insulin ishlab chiqaradigan ß-hujayralarning yo’q qilinishi natijasida rivojlanadi. Ko’pgina bemorlarda qandli diabet virusli infektsiyadan (parotit, qizilcha, virusli gepatit) yoki toksik ta’sirlardan (nitrozaminlar, pestitsidlar, dorilar va boshqalar) so’ng rivojlanadi, bu immunitet reaktsiyasi oshqozon osti bezi hujayralarining o’limiga olib keladi. Qandli diabet insulin ishlab chiqaradigan hujayralarning 80% dan ko’prog’iga ta’sir qilsa, rivojlanadi. Autoimmun kasallik bo’lib, I turdagi qandli diabet ko’pincha autoimmun genezining boshqa jarayonlari bilan birlashadi: tirotoksikoz, diffuz toksik buqoq va boshqalar.

II turdagi qandli diabetda to’qimalarning insulin qarshiligi, ya’ni ularning insulinga befarqligi rivojlanadi. Bunday holda, qondagi insulin miqdori normal yoki yuqori bo’lishi mumkin, ammo hujayralar unga qarshi immunitetga ega bo’ladi. Bemorlarning ko’pchiligi (85%) II turdagi qandli diabetga ega. Agar bemor semirib ketgan bo’lsa, to’qimalarning insulinga sezgirligi yog’ to’qimalari tomonidan bloklanadi. Qandli diabetning II turi yoshi bilan glyukoza bardoshliligi pasaygan keksa bemorlarga ko’proq moyil bo’ladi.

II turdagi qandli diabetning paydo bo’lishi quyidagi omillar bilan birga bo’lishi mumkin:

• genetik – agar qarindoshlar yoki ota-onalar diabetga chalingan bo’lsa, kasallikning rivojlanish xavfi 3-9% ni tashkil qiladi;
• semizlik – yog’ to’qimalarining ortiqcha miqdori bilan (ayniqsa, qorin bo’shlig’idagi semirish turi), to’qimalarning insulinga sezgirligi sezilarli darajada pasayadi, bu qandli diabetning rivojlanishiga yordam beradi;
• ovqatlanishning buzilishi – asosan karbongidratli dietada tolalar yetishmasligi diabet xavfini oshiradi;
• yurak-qon tomir kasalliklari – ateroskleroz, arterial gipertenziya, yurak ishemik kasalligi, to’qimalarning insulin qarshiligini kamaytirish;
• surunkali stressli vaziyatlar – organizmdagi stress holatida diabet rivojlanishiga hissa qo’shadigan katexolaminlar (noradrenalin, adrenalin), glyukokortikoidlar miqdori ortadi;
• ba’zi dorilarning diabetogen ta’siri – glyukokortikoid sintetik gormonlar, diuretiklar, ba’zi antigipertenziv dorilar, sitostatiklar va boshqalar.
• Buyrak usti bezi mag’iz qismining surunkali yetishmovchiligi.

Insulin yetishmovchiligi yoki qarshiligida hujayralarni glyukoza bilan ta’minlash kamayadi va uning qondagi tarkibi ortadi. Tana glyukozani qayta ishlash va assimilyatsiya qilishning muqobil usullarini faollashtiradi, bu esa to’qimalarda glikozaminoglikanlar, sorbitol, glyukozalangan gemoglobinning to’planishiga olib keladi. Sorbitolning to’planishi katarakta, mikroangiopatiyalar (kapillyarlar va arteriolalar funktsiyalarida buzilishlar), neyropatiya (asab tizimining faoliyatidagi buzilishlar) rivojlanishiga olib keladi; glikozaminoglikanlar qo’shma zararga olib keladi. Hujayralar tanadagi yetishmayotgan energiyani olishlari uchun oqsillarni parchalash jarayonlari boshlanadi, bu mushaklarning kuchsizligini va skelet va yurak mushaklarining distrofiyasini keltirib chiqaradi. Yog’ peroksidatsiyasi faollashadi va zaharli metabolik mahsulotlar (keton tanalari) to’planadi.

Qandli diabetda qondagi giperglikemiya tanadan ortiqcha qandni chiqarish uchun siyishning kuchayishiga olib keladi. Glyukoza bilan birgalikda buyraklar orqali sezilarli miqdorda suyuqlik yo’qoladi, bu degidratatsiyaga (suvsizlanish) olib keladi. Glyukoza yo’qolishi bilan birga, tananing energiya zaxiralari kamayadi, shuning uchun qandli diabet bilan og’rigan bemorlarda vazn yo’qoladi. Yog’ hujayralarining parchalanishi tufayli qand darajasining ko’tarilishi, suvsizlanish va keton tanalarining to’planishi diabetik ketoatsidozning xavfli holatini keltirib chiqaradi. Vaqt o’tishi bilan yuqori qand darajasi tufayli nervlarning, buyraklar, ko’zlar, yurak va miyaning kichik tomirlari shikastlanishi rivojlanadi.

Qandli diabet tasnifi

Boshqa kasalliklar bilan bog’liq holda, endokrinologiya simptomatik (ikkilamchi) va haqiqiy qandli diabetni ajratadi.

Simptomatik qandli diabet endokrin bezlarning kasalliklari bilan birga keladi: oshqozon osti bezi, qalqonsimon bez, buyrak usti bezlari, gipofiz bezi va asosiy patologiyaning namoyon bo’lishidan biridir.

Haqiqiy diabet ikki xil bo’lishi mumkin:

1. insulinga bog’liq I tip (IDD I turi), agar sizning insuliningiz tanada ishlab chiqarilmasa yoki yetarli miqdorda ishlab chiqarilmasa;
2. insulinga bog’liq bo’lmagan II tip (NIDDM II tip), agar qonda uning ko’pligi va ko’pligi bilan insulinga to’qimalarning befarqligi bo’lsa.

Yana, homiladorlar qandli diabeti alohida ajratiladi.

Qandli diabetning og’irligi bo’yicha uch darajasi mavjud: yengil (I), o’rtacha (II) va og’ir (III) va uglevod almashinuvining buzilishi uchun kompensatsiyaning uchta holati: kompensatsiyalangan, subkompensatsiyalangan va dekompensatsiyalangan.

Qandli diabet belgilari

I turdagi diabetning rivojlanishi tez, II turdagi – aksincha, asta-sekin. Ko’pincha qandli diabetning yashirin, asimptomatik kechishi mavjud bo’lib, uning aniqlanishi ko’z tubini o’rganish yoki qon va siydikda qandni laboratoriya aniqlashda tasodifan sodir bo’ladi. Klinik jihatdan I va II turdagi diabet turli yo’llar bilan namoyon bo’ladi, ammo ular uchun quyidagi alomatlar umumiydir:

• tashnalik va quruq og’iz, kuniga 8-10 litrgacha bo’lgan polidipsiya (suyuqlik iste’molining ko’payishi) bilan birga;
• poliuriya (ko’p va tez-tez siyish);
• polifagiya (ishtahaning oshishi);
• quruq teri va shilliq pardalar, qichishish (shu jumladan chov sohada), yiringli teri infektsiyalari bilan birga;
• uyqu buzilishi, holsizlik, ish qobiliyati pasayishi;
• targ’il mushaklaridagi qaltirashlar;
• ko’rish buzilishi.

I turdagi diabetning namoyon bo’lishi kuchli tashnalik, tez-tez siyish, ko’ngil aynishi, zaiflik, qusish, charchoqning kuchayishi, doimiy ochlik, vazn yo’qotish (normal yoki ko’paygan ovqatlanish bilan), asabiylashish bilan tavsiflanadi. Bolalardagi diabetning belgisi, ayniqsa, bola ilgari yotoqda siydik qilmagan bo’lsa, to’shakda namlashning ko’rinishidir. 1-toifa qandli diabetda giperglikemik (qon shakarining keskin yuqoriligi) va gipoglikemik (qon shakarining keskin pastligi) holatlari tez-tez rivojlanib, shoshilinch choralar ko’rishni talab qiladi.

II turdagi qandli diabetda qichishish, tashnalik, ko’rishning buzilishi, qattiq uyquchanlik va charchoq, teri infektsiyalari, yaralarning sekin bitishi, paresteziya va oyoqlarning karaxtligi ustunlik qiladi. Ikkinchi turdagi diabet bilan og’rigan bemorlar ko’pincha semirib ketishadi.

Qandli diabetning kursi ko’pincha oyoqlarda tuk to’kilishi va yuzdagi soch o’sishining kuchayishi, ksantomalarning paydo bo’lishi (tanadagi mayda sarg’ish o’smalar), erkaklarda balanopostit va ayollarda vulvovaginit bilan kechadi. Qandli diabetning rivojlanishi bilan metabolizmning barcha turlarining buzilishi immunitetning va infektsiyalarga chidamlilik pasayishiga olib keladi. Uzoq muddatli diabet skelet tizimiga zarar yetkazadi, osteoporoz (suyakning ingichkalashi) bilan namoyon bo’ladi. Pastki orqa, suyaklar, bo’g’inlar, umurtqa va bo’g’imlarning dislokatsiyasi va subluksatsiyasi, suyaklarning sinishi va deformatsiyasi, nogironlikka olib keladigan og’riqlar kuzatiladi.

Qandli diabet asoratlari

Qandli diabetning kursi ko’plab a’zolar kasalliklarining rivojlanishi bilan murakkablashishi mumkin:

• diabetik angiopatiya – qon tomirlarining o’tkazuvchanligini oshishi, ularning mo’rtligi, tromboz, ateroskleroz, yurak-qon tomir kasalliklari, vaqtincha oqsoqlik, diabetik ensefalopatiya rivojlanishiga olib keladi;
• diabetik polinevropatiya – bemorlarning 75% da periferik nervlarning shikastlanishi, buning natijasida qo’l-oyiqlarning sezgirligi, shishishi va sovuqligi, yonish hissi va «chumoli o’rmalashi» kuzatiladi. Diabetik neyropatiya diabet kasalligi boshlanganidan keyin yillar o’tib rivojlanadi va insulinga bog’liq bo’lmagan turdagi ko’proq uchraydi;
• diabetik retinopatiya – ko’zning to’r pardasi, arteriyalari, tomirlari va kapillyarlarining zararlanishi, ko’rishning pasayishi, retinaning ajralishi va to’liq ko’rlik bilan to’la. I turdagi qandli diabetda u 10-15 yildan keyin o’zini namoyon qiladi, II turdagi – erta, bemorlarning 80-95 foizida aniqlanadi;
• diabetik nefropatiya – buyrak funktsiyasi buzilgan buyrak tomirlariga zarar yetishi va buyrak yetishmovchiligining rivojlanishi. Qandli diabet bilan og’rigan bemorlarning 40-45 foizida kasallikning boshlanishidan 15-20 yil o’tgach qayd etiladi;
• diabetik oyoq – oyoqlarda qon aylanishining buzilishi, targ’il mushaklardagi og’riq, trofik yaralar, suyaklar va oyoqlarning bo’g’imlarini zararlanishi.

Qandli diabetda jiddiy, o’tkir rivojlanayotgan holatlar diabetik (giperglikemik) va gipoglikemik komadir.

Qonda glyukoza darajasining keskin va sezilarli darajada oshishi natijasida giperglikemiya va koma rivojlanadi. Giperglikemiyaning alomatlari o’sib borayotgan umumiy buzuqlik, holsizlik, bosh og’rig’i, depressiya, ishtahani yo’qotishdir. Keyin qorinda og’riqlar, Kussmaulning shovqinli nafasi, og’izdan aseton hidi bilan qusish, progressiv apatiya va uyquchanlik, qon bosimining pasayishi kuzatiladi. Bu holat qonda ketoatsidoz (keton tanachalarining to’planishi) tufayli yuzaga keladi va ongni yo’qotishiga olib kelishi mumkin – diabetik koma va bemorning o’limi.

Qandli diabetda qarama-qarshi tanqidiy holat – gipoglikemik koma qondagi glyukoza darajasining keskin pasayishi bilan rivojlanadi, ko’pincha insulinning haddan tashqari dozasi tufayli kelib chiqadi. Gipoglikemiyaning o’sishi to’satdan, tezdir. O’tkir ochlik hissi, zaiflik, oyoq-qo’llarda titroq, sayoz nafas olish, arterial gipertenziya, bemorning terisi sovuq, nam, ba’zida konvulsiyalar rivojlanadi.

Qandli diabetda asoratlarni oldini olish doimiy davolash va qon glyukoza darajasini diqqat bilan kuzatish orqali amalga oshiriladi.

Qandli diabetni aniqlash

Qandli diabetning mavjudligidan och qoringa kapillyar qondagi glyukoza miqdori 6,5 mmol / l dan oshgani dalolat beradi. Odatda, siydikda glyukoza bo’lmaydi, chunki u organizmda buyrak filtri orqali saqlanadi. Qonda glyukoza darajasining 8,8-9,9 mmol / l dan (160-180 mg%) dan oshishi bilan buyrak to’sig’i ishlamay qoladi va glyukoza siydikga o’tadi. Siydikda qand mavjudligi maxsus test chiziqlari bilan aniqlanadi. Siydikda aniqlana boshlagan qondagi glyukozaning minimal darajasi «buyrak chegarasi» deb ataladi.

Qandli diabetga shubha borligini tekshirish quyidagi darajalarni aniqlashni o’z ichiga oladi:

• kapillyar qondagi ochlik glyukozasi (barmoqdan);
• siydikda glyukoza va keton tanalari – ularning mavjudligi qandli diabetni ko’rsatadi;
• glikozillangan gemoglobin – qandli diabetda sezilarli darajada oshadi;
• C-peptid va qondagi insulin – I turdagi qandli diabetda ikkala ko’rsatkich sezilarli darajada kamayadi, II turdagi ular amalda o’zgarmaydi;
• yuklamali testini o’tkazish (glyukoza bardoshlik testi): och qoringa va 1,5 stakan qaynatilgan suvda eritilgan 75 g shakar qabul qilingandan keyin 1 va 2 soat o’tgach glyukoza miqdorini aniqlash. Sinov natijasi quyidagicha bo’lganda salbiy hisoblanadi (qandli diabetni tasdiqlamaydi) : och qoringa < 6,5 mmol / l, 2 soatdan keyin – < 7,7 mmol / l. Birinchi o’lchovda qandli diabet ko’rsatkichlari > 6,6 mmol / l va glyukoza yuklanganidan keyin 2 soatdan keyin > 11,1 mmol / l mavjudligini tasdiqlaydi.

Qandli diabetning asoratlarini aniqlash uchun qo’shimcha tekshiruvlar o’tkaziladi: buyraklarning ultratovush tekshiruvi, oyoqlarning reovasografiyasi, reoensefalografiya, miyaning EEG tekshiruvi.

Qandli diabetni davolash

Diabetologning tavsiyalarini bajarish, qandli diabetni o’z-o’zini nazorat qilish va davolash hayot davomida amalga oshiriladi va kasallikning rivojlanishining murakkab variantlarini sezilarli darajada sekinlashtirishi yoki oldini olishi mumkin. Qandli diabetning har qanday shaklini davolash qondagi glyukoza darajasini pasaytirish, barcha turdagi metabolizmni normallashtirish va asoratlarni oldini olishga qaratilgan bo’ladi.

Qandli diabetning barcha shakllarini davolash uchun asos bemorning jinsi, yoshi, tana vazni, jismoniy faolligini hisobga olgan holda parhez terapiyasi hisoblanadi. Bemorga tushuntirish uglevodlar, yog’lar, oqsillar, vitaminlar va mikroelementlarning tarkibini hisobga olgan holda dietaning kaloriya tarkibini hisoblash tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Insulinga bog’liq qandli diabetda insulin bilan glyukoza darajasini nazorat qilish va tuzatishni osonlashtirish uchun bir vaqtning o’zida uglevodlarni iste’mol qilish tavsiya etiladi. IBQD I turi bilan ketoatsidozga hissa qo’shadigan yog’li ovqatlarni iste’mol qilish cheklanadi. Insulinga bog’liq bo’lmagan qandli diabet bilan barcha turdagi shakarlar chiqarib tashlanadi va oziq-ovqatning umumiy kaloriya miqdori kamayadi.

Oziqlanish fraksional bo’lishi kerak (kuniga kamida 4-5 marta), uglevodlarni bir xil taqsimlash, barqaror glyukoza darajasiga hissa qo’shish va bazal metabolizmni saqlash kerak. Saxarozani o’rnini bosuvchilar (aspartam, sakarin, ksilitol, sorbitol, fruktoza va boshqalar) asosida maxsus diabetik mahsulotlar tavsiya etiladi. Qandli diabet kasalliklarini faqat bitta parhez bilan tuzatish kasallikning yengil darajasida qo’llaniladi.

Qandli diabet uchun dorilar bilan davolashni tanlash kasallikning turiga bog’liq. I turdagi diabet bilan og’rigan bemorlarga insulin terapiyasi, II turdagi – parhez va gipoglikemik vositalar (insulin tabletka shakllarini qabul qilish samarasizligi, ketoazidoz va prekoma rivojlanishi, sil, surunkali pielonefrit, jigar va buyrak yetishmovchiligida) buyuriladi.

Insulinni kiritish qon va siydikdagi glyukoza darajasini muntazam nazorat qilish ostida amalga oshiriladi. Ta’sir qilish mexanizmi va davomiyligiga ko’ra insulinning uchta asosiy turi mavjud: uzoq muddatli (uzoq), oraliq va qisqa muddatli. Uzoq muddatli insulin ovqatdan qat’i nazar, kuniga bir marta qo’llaniladi. Ko’pincha uzoq muddatli insulin in’ektsiyalari oraliq va qisqa ta’sir qiluvchi dorilar bilan birgalikda buyuriladi, bu esa qandli diabetni qoplash imkonini beradi.

Insulinni qo’llash dozani oshirib yuborish bilan xavfli bo’lib, qandning keskin pasayishiga, gipoglikemiya va koma holatining rivojlanishiga olib keladi. Dori vositalarini va insulin dozasini tanlash bemorning kun davomida jismoniy faolligidagi o’zgarishlar, qonda qand darajasining barqarorligi, dietaning kaloriya tarkibi, ovqatlanishning parchalanishi, insulinga chidamliligi va boshqalarni hisobga olgan holda amalga oshiriladi. Mahalliy rivojlanish insulin terapiyasi (og’riq, qizarish, in’ektsiya joyida shish) va umumiy (anafilaksigacha) allergik reaktsiyalarda mumkin. Shuningdek, insulin terapiyasi lipodistrofiya bilan murakkablashishi mumkin – insulin in’ektsiya joyidagi yog’ to’qimalarida «muvaffaqiyatsizliklar».