Surunkali gepatit – jigar to‘qimasi va hujayralarining fibroz va nekrotik o‘zgarishlari bilan tavsiflanadigan yallig‘lanish kasalligi bo‘lib, bunda jigar bo‘lakchalari tuzilishi buzilmaydi va portal gipertenziya belgilari kuzatilmaydi. Ko‘p hollarda bemorlar o‘ng qovurg‘a osti sohasidagi noqulaylik, ko‘ngil aynishi, qusish, ishtaha va ich ketishining buzilishi, holsizlik, mehnat qobiliyatining pasayishi, ozib ketish, sarg‘ayish, terining qichishidan shikoyat qiladilar. Tashxis qo‘yish uchun qonning biokimyoviy tahlili, qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ultratovush tekshiruvi va jigar biopsiyasi o‘tkaziladi. Davolash kasallik sababini bartaraf etishga, bemorning ahvolini yaxshilashga va barqaror remissiyaga erishishga qaratilgan.
Umumiy ma’lumot
Surunkali gepatit – jigar parenximasi va stromasining turli sabablar ta’sirida rivojlanadigan va 6 oydan ortiq davom etadigan yallig‘lanish kasalligidir. Bu patologiya kasallanishning barqaror o‘sishi tufayli jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy va klinik muammoni keltirib chiqarmoqda. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda surunkali gepatit B bilan og‘rigan 400 million bemor va surunkali gepatit C bilan og‘rigan 170 million bemor qayd etilgan. Har yili 50 milliondan ortiq yangi aniqlangan gepatit B va 100-200 million gepatit C holatlari qo‘shilmoqda. Barcha surunkali gepatitlar jigarning patologik jarayonlari umumiy tuzilmasining taxminan 70 foizini tashkil etadi. Kasallik har 100 000 aholiga 50-60 holatda uchraydi, bunda erkaklar ko‘proq kasallanishga moyil.
So‘nggi 20-25 yil ichida surunkali gepatit haqida ko‘plab muhim ma’lumotlar to‘plandi, uning rivojlanish mexanizmi aniq bo‘ldi. Shu bois, yanada samaraliroq davolash usullari ishlab chiqildi va doimiy ravishda takomillashtirilmoqda. Bu masalani infeksionist shifokorlar, terapevtlar, gastroenterologlar va boshqa mutaxassislar o‘rganmoqda. Davolashning natijasi va samaradorligi gepatitning turiga, bemorning umumiy ahvoliga va yoshiga bevosita bog‘liq.
Sabablari
Surunkali gepatitning eng ko‘p uchraydigan sababi oldin o‘tkazilgan B, C, D, ba’zan esa A virusli gepatitlaridir. Har bir qo‘zg‘atuvchi jigarga turlicha ta’sir ko‘rsatadi: B gepatit virusi gepatotsitlarni bevosita parchalamaydi, balki patologiyaning rivojlanish mexanizmi jigar hujayralari va boshqa to‘qimalarda faol ko‘payadigan mikroorganizmga qarshi immunitet reaktsiyasi bilan bog‘liq. C va D gepatit viruslari esa gepatotsitlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri zaharli ta’sir ko‘rsatib, ularning nobud bo‘lishiga olib keladi.
Patologiyaning ikkinchi keng tarqalgan sababi alkogol, dori vositalari (antibiotiklar, gormonlar, sil kasalligiga qarshi dorilar va boshqalar), og‘ir metallar va kimyoviy moddalar ta’siridan kelib chiqqan organizmning zaharlanishidir. Toksinlar va ularning metabolitlari jigar hujayralarida to‘planib, ularning faoliyatini izdan chiqaradi, o‘t va yog‘larning to‘planishiga hamda gepatotsitlar nekroziga olib keladigan moddalar almashinuvi buzilishlariga sabab bo‘ladi. Bundan tashqari, metabolitlar immun tizimi faol javob beradigan antigenlar hisoblanadi. Surunkali gepatit autoimmun jarayonlar natijasida ham rivojlanishi mumkin, bu jarayonlar T-supressorlar yetishmovchiligi va hujayralar uchun zaharli bo‘lgan T-limfotsitlar hosil bo‘lishi bilan bog‘liq.
Xavf omillari
Patologiyaning rivojlanishiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin:
- noto‘g‘ri ovqatlanish;
- spirtli ichimliklarni haddan tashqari iste’mol qilish;
- nosog‘lom turmush tarzi;
- yuqumli kasalliklar;
- bezgak;
- endokardit;
- gepatotsitlarda moddalar almashinuvini izdan chiqaradigan turli xil jigar kasalliklari.
Patogenezi
Surunkali gepatitning turli shakllari patogenezi jigar to‘qimasi va hujayralarining zararlanishi, immunitet javobining shakllanishi, surunkali yallig‘lanishning rivojlanishiga va uni uzoq vaqt davomida saqlanib qolishiga olib keladigan agressiv autoimmun mexanizmlarning ishga tushishi bilan bog‘liq.
Tasnifi
Surunkali gepatit bir necha mezonlar bo‘yicha tasniflanadi: etiologiyasi, patologiyaning faollik darajasi va biopsiya ma’lumotlari. Kelib chiqish sabablariga ko‘ra surunkali virusli gepatit B, C, D, A, dori vositalariga bog‘liq, autoimmun va kriptogen (sababi noma’lum) gepatitlar farqlanadi. Patologik jarayonlarning faollik darajasi quyidagicha bo‘lishi mumkin:
- minimal – AST va ALT me’yordan 3 barobar yuqori, timol sinamasi 5 birlikkacha ko‘tarilgan, gamma-globulinlar 30% gacha oshgan;
- o‘rtacha – ALT va AST miqdori 3-10 marta oshgan, timol sinamasi 8 birlik, gamma-globulinlar 30-35%;
- yaqqol ifodalangan – AST va ALT me’yordan 10 barobardan ortiq, timol sinamasi 8 birlikdan yuqori, gamma-globulinlar 35% dan ortiq.
Gistologik tekshiruv va biopsiya natijalariga ko‘ra surunkali gepatitning 4 bosqichi ajratiladi:
- 0-bosqich – fibroz yo‘q
- 1-bosqich – yengil periportal fibroz (jigar hujayralari va o‘t yo‘llari atrofida biriktiruvchi to‘qimaning o‘sishi)
- 2-bosqich – porto-portal to‘siqlar bilan o‘rtacha fibroz: biriktiruvchi to‘qima o‘sib, qo‘shni portal yo‘llarni birlashtiradigan to‘siqlarni (septalarni) hosil qiladi. Bu portal yo‘llar darvoza venasi, jigar arteriyasi, o‘t yo‘llari, limfa tomirlari va nervlarning tarmoqlaridan tashkil topgan. Portal yo‘llar oltiburchak shaklida bo‘lgan jigar bo‘lagining burchaklarida joylashgan
- 3-bosqich – porto-portal to‘siqlar bilan kuchli fibroz
- 4-bosqich – arxitektonikaning buzilish belgilari: jigar tuzilishining o‘zgarishi bilan biriktiruvchi to‘qimaning sezilarli darajada o‘sishi
Belgilari
Umumiy ko‘rinishlar
Surunkali gepatitning belgilari turlicha bo‘lib, kasallik shakliga bog‘liq. Kam faol (persistirlanuvchi) jarayonda belgilar sust ifodalangan yoki butunlay bo‘lmaydi. Bemorning umumiy ahvoli o‘zgarmaydi, lekin spirtli ichimliklarni suiiste’mol qilish, zaharlanish, vitamin yetishmovchiligi natijasida yomonlashishi mumkin. O‘ng qovurg‘a osti sohasida ozgina og‘riq bo‘lishi mumkin. Ko‘rik paytida jigarning biroz kattalashganligi aniqlanadi.
Surunkali gepatitning faol (zo‘rayib boruvchi) shaklida klinik belgilar yaqqol ifodalangan va to‘liq namoyon bo‘ladi. Bemorlarning ko‘pchiligida hazm qilish buzilishi sindromi (qorin dam bo‘lishi, ko‘ngil aynishi, qusish, ishtahaning buzilishi, ich ketishi yoki qotishi), astenovegetativ sindrom (kuchli holsizlik, tez charchash, ish qobiliyatining pasayishi, ozib ketish, uyqusizlik, bosh og‘rig‘i), jigar yetishmovchiligi sindromi (sariqlik, isitma, qorin bo‘shlig‘ida suyuqlik to‘planishi, to‘qimalarning qonashi), o‘ng qorin sohasida uzoq muddatli yoki davriy og‘riqlar kuzatiladi.
Surunkali gepatit fonida taloq va atrofdagi limfa tugunlari kattalashadi. O‘t ajralishi buzilishi tufayli sariqlik, qichishish paydo bo‘ladi. Teri yuzasida qon tomir yulduzchalarini ham ko‘rish mumkin. Ko‘rik paytida jigar o‘lchamlarining kattalashgani (diffuz yoki bitta bo‘lakni qamrab olgan holda) aniqlanadi. Jigar qattiq, paypaslaganda og‘riydi.
Surunkali virusli gepatitlar
Surunkali virusli gepatit D ayniqsa og‘ir kechadi, unga yaqqol ifodalangan jigar yetishmovchiligi xos. Aksariyat bemorlar sariqlik va teri qichishishidan shikoyat qiladilar. Jigar belgilaridan tashqari, jigardan tashqari belgilar: buyraklar, mushaklar, bo‘g‘imlar, o‘pka va boshqa a’zolarning zararlanishi aniqlanadi.
Surunkali gepatit C ning o‘ziga xos xususiyati uzoq davom etuvchi kechishidir. O‘tkir gepatit C ning 90% dan ortig‘i surunkali shaklga o‘tadi. Bemorlarda astenik sindrom va jigarning biroz kattalashishi kuzatiladi. Kasallik to‘lqinsimon kechadi va bir necha o‘n yildan so‘ng 20-40% hollarda jigar sirroziga olib keladi.
Surunkali yuqumli bo‘lmagan gepatitlar
Autoimmun gepatit 30 va undan katta yoshdagi ayollarda uchraydi. Bu kasallik uchun holsizlik, tez charchash, teri va shilliq qavatlarning sarg‘ayishi, o‘ng biqinda og‘riq xosdir. 25% bemorlarda kasallik o‘tkir gepatitni eslatadi va hazm qilish buzilishi, astenovegetativ sindrom, isitma bilan kechadi. Jigardan tashqari belgilar har ikkinchi bemorda uchraydi va o‘pka, buyrak, qon tomirlari, yurak, qalqonsimon bez hamda boshqa to‘qima va a’zolarning zararlanishi bilan bog‘liq.
Dori vositalariga bog‘liq surunkali gepatit ko‘plab belgilar, o‘ziga xos alomatlarning yo‘qligi bilan tavsiflanadi, ba’zida kasallik o‘tkir jarayon yoki mexanik sariqlikni eslatadi.
Tashxislash
Surunkali gepatit tashxisi o‘z vaqtida qo‘yilishi lozim. Barcha muolajalar gastroenterologiya bo‘limida amalga oshiriladi. Yakuniy tashxis klinik ko‘rinish, instrumental va laboratoriya tekshiruvlari asosida belgilanadi: qondagi markerlarga tahlil, qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ultratovush tekshiruvi, reogepatografiya (jigarning qon bilan ta’minlanishini o‘rganish) va jigar biopsiyasi.
Laboratoriya tekshiruvlari
Qon tahlili o‘ziga xos markerlarni aniqlash orqali kasallik turini aniqlashga imkon beradi – bular virus zarrachalari (antigenlar) va antitanalar bo‘lib, ular mikroorganizmga qarshi kurash natijasida hosil bo‘ladi. Virusli gepatit A va E uchun faqat bitta turdagi markerlar – anti-HAV IgM yoki anti-HEV IgM xosdir. Virusli gepatit B da bir necha guruh markerlarni aniqlash mumkin, ularning miqdori va nisbati kasallik bosqichi va prognozni ko‘rsatadi: yuza antigen B (HBsAg), yadro antigeniga qarshi antitanalar Anti-HBc, Anti-HBcIgM, HBeAg, Anti-HBe (u faqat jarayon tugagandan so‘ng paydo bo‘ladi), Anti-HBs (mikroorganizmga immunitet moslashganda hosil bo‘ladi). Gepatit D virusi Anti-HDIgM, ushbu virusning umumiy Anti-HD va RNK si asosida aniqlanadi. Gepatit C ning asosiy markeri – Anti-HCV, ikkinchisi – gepatit C virusining RNK sidir. Jigar funksiyalari biokimyoviy tahlil, aniqrog‘i ALT va AST (aminotransferazalar), bilirubin (o‘t pigmenti), ishqoriy fosfataza miqdorini aniqlash orqali baholanadi. Surunkali gepatit fonida ularning miqdori keskin ortadi. Jigar hujayralarining zararlanishi qonda albuminlar miqdorining keskin pasayishiga va globulinlarning sezilarli darajada ko‘payishiga olib keladi.
Instrumental diagnostika Gepatit D virusi Anti-HDIgM, ushbu virusning Anti-HD va RNK yig‘indisi asosida aniqlanadi.
Qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ultratovush tekshiruvi og‘riqsiz va xavfsiz tashxis usulidir. U ichki a’zolarning o‘lchamlarini, shuningdek, yuz bergan o‘zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Eng aniq tekshiruv usuli – jigar biopsiyasi bo‘lib, u kasallikning shakli va bosqichini aniqlash, shuningdek, eng samarali davolash usulini tanlash imkonini beradi. Natijalarni tahlil qilish orqali jarayonning tarqalish darajasi va og‘irligi, shuningdek, ehtimoliy oqibati haqida xulosa chiqarish mumkin.
Instrumental diagnostika
Qorin bo‘shlig‘i a’zolarining ultratovush tekshiruvi og‘riqsiz va xavfsiz diagnostika usulidir. U ichki a’zolarning o‘lchamlarini, shuningdek, sodir bo‘lgan o‘zgarishlarni aniqlash imkonini beradi. Eng aniq tekshiruv usuli – jigar biopsiyasi bo‘lib, u patologiyaning shakli va bosqichini aniqlash, shuningdek, eng samarali davolash usulini tanlash imkonini beradi. Natijalarni tahlil qilish orqali jarayonning tarqalish darajasi va og‘irligi, shuningdek, ehtimoliy natija haqida xulosa chiqarish mumkin..
Davolash
Davolashning maqsadi patologiya kelib chiqish sababini bartaraf etish, alomatlarni yo‘qotish va umumiy ahvolni yaxshilashdan iborat. Terapiya kompleks bo‘lishi lozim. Ko‘pchilik bemorlarga jigarga tushadigan yuklamani kamaytirishga qaratilgan asosiy kurs tayinlanadi. Surunkali gepatit bilan og‘rigan barcha bemorlar jismoniy zo‘riqishni kamaytirishi, kam harakatli turmush tarzi, yarim yotoq rejimiga rioya qilishi, minimal miqdordagi dori-darmonlar qabul qilishi, shuningdek, oqsillar, vitaminlar, minerallar bilan boyitilgan to‘laqonli parhez (5-parhez) tutishi kerak. Yog‘li, qovurilgan, dudlangan, konservalangan mahsulotlar, ziravorlar, achchiq ichimliklar (choy va qahva), hamda spirtli ichimliklardan voz kechish lozim.
Medikamentoz terapiya
Qabziyat paydo bo‘lganda yumshoq ich suruvchi vositalar, ovqat hazm qilishni yaxshilash uchun tarkibida o‘t bo‘lmagan ferment preparatlari tavsiya etiladi. Jigar hujayralarini himoya qilish va tiklanish jarayonlarini tezlashtirish uchun gepatoprotektorlar buyuriladi. Ularni 2-3 oy davomida qabul qilish, bunday dorilarni qabul qilish kursini yiliga bir necha marta takrorlash maqsadga muvofiqdir. Ifodalangan astenovegetativ sindromda polivitaminlar, tabiiy adaptogenlar qo‘llaniladi. Ko‘pincha V1, V6, V12 vitaminlari inyeksiya ko‘rinishida ishlatiladi.
Interferonoterapiya
Virusli surunkali gepatitlar terapiyaga yaxshi bo‘ysunmaydi, bunda immunomodulyatorlar muhim rol o‘ynaydi. Ular mikroorganizmlarga bilvosita ta’sir ko‘rsatib, bemor immunitetini faollashtiradi. Ushbu dori vositalarini mustaqil ravishda qo‘llash taqiqlanadi, chunki ularning qarshi ko‘rsatmalari va o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Bunday preparatlar orasida interferonlar alohida o‘rin egallaydi. Ular haftasiga 3 martagacha mushak orasiga yoki teri ostiga inyeksiya qilinadi. Bunda tana harorati ko‘tarilishi mumkin, shuning uchun inyeksiyadan oldin isitma tushiruvchi vositalarni qabul qilish zarur. Interferon bilan davolashdan keyin ijobiy natija surunkali gepatitlarning 25 foizida kuzatiladi. Bolalik davrida bu guruh preparatlari rektal shamchalar ko‘rinishida qo‘llaniladi. Agar bemorning ahvoli imkon bersa, intensiv terapiya o‘tkaziladi: interferon preparatlari va virusga qarshi vositalar katta dozalarda qo‘llaniladi, masalan, interferon ribavirin va remantadin bilan birgalikda beriladi (ayniqsa gepatit C da). Yangi dori vositalarini doimiy izlash natijasida interferon molekulasi polietilenglikol bilan bog‘langan pegilirlangan interferonlar ishlab chiqildi. Bu dori organizmda uzoqroq saqlanishi va viruslarga qarshi uzoq vaqt kurashishi imkonini beradi. Bunday dorilar yuqori samarali bo‘lib, ularni qabul qilish chastotasini kamaytiradi va surunkali gepatitning remissiya davrini uzaytiradi.
Dezintoksikatsion terapiya
Ular haftasiga 3 martagacha mushaklar orasiga yoki teri ostiga inyeksiya ko‘rinishida buyuriladi; bunda tana harorati ko‘tarilishi mumkin, shuning uchun inyeksiyadan oldin isitma tushiruvchi vositalarni qabul qilish zarur. Interferon bilan davolashdan keyin ijobiy natija surunkali gepatitlarning 25 foizida kuzatiladi. Bolalik davrida bu guruh preparatlari rektal shamchalar ko‘rinishida qo‘llaniladi.
Agar surunkali gepatit intoksikatsiya natijasida kelib chiqqan bo‘lsa, dezintoksikatsion terapiya o‘tkazish, shuningdek toksinlarning qonga o‘tishini to‘xtatish (dori preparatlari, alkogol iste’molini to‘xtatish, kimyoviy ishlab chiqarishdan ketish va hokazo) kerak. Shu tufayli dori organizmda uzoqroq saqlanishi va viruslarga qarshi uzoq vaqt kurashishi mumkin.
Autoimmun gepatit terapiyasi
Autoimmun surunkali gepatit azatioprin bilan birgalikda glyukokortikoidlar bilan davolanadi. Gormonal vositalar og‘iz orqali qabul qilinadi, ta’siri boshlangandan so‘ng ularning dozasi minimal ruxsat etilgan darajagacha kamaytiriladi. Natija bo‘lmaganda jigar ko‘chirib o‘tkazish buyuriladi.
Prognoz va profilaktika
Surunkali gepatitning prognozi kasallik turiga bog‘liq. Dori vositalaridan kelib chiqqan shakllar deyarli to‘liq davolanadi, autoimmun shakllar ham yaxshi davolanadi, virusli shakllar esa kamdan-kam hollarda bartaraf etiladi, ko‘pincha ular jigar sirroziga aylanadi. Bir nechta qo‘zg‘atuvchilarning, masalan, gepatit B va D viruslarining birgalikda mavjudligi kasallikning eng og‘ir shaklini keltirib chiqaradi va u tez rivojlanadi. Tegishli davolashning yo‘qligi 70% hollarda jigar sirroziga olib keladi.
Gepatit virusini yuqtirgan bemorlar va tashuvchilar atrofdagilar uchun katta xavf tug‘dirmaydi, chunki havo-tomchi va maishiy yo‘l bilan yuqishi mumkin emas. Faqat qon yoki boshqa biologik suyuqliklar bilan aloqada bo‘lgandan keyingina yuqtirish mumkin. Kasallik rivojlanish xavfini kamaytirish uchun jinsiy aloqa paytida to‘siqli kontratsepsiya vositalaridan foydalanish, boshqalarning shaxsiy gigiyena buyumlarini ishlatmaslik lozim. Gepatit B ning shoshilinch profilaktikasi uchun yuqish ehtimoli bo‘lgan dastlabki sutka ichida odam immunoglobulini qo‘llaniladi. Shuningdek, gepatit B ga qarshi emlash tavsiya etiladi. Ushbu kasallikning boshqa shakllariga qarshi maxsus profilaktika choralari hali ishlab chiqilmagan.
