Surunkali xoletsistit – bu o‘t pufagining yallig‘lanishi bo‘lib, uning harakat funksiyasi buzilishi va ba’zi hollarda tosh paydo bo‘lishi bilan kechadi. Kasallik belgilari ko‘pincha yog‘li ovqat va spirtli ichimliklar iste’molidan so‘ng o‘ng qovurg‘a ostida og‘riq va og‘irlik sezish, ko‘ngil aynish, qusish, og‘izning qurishi va achchiq ta’mni his qilish bilan namoyon bo‘ladi. Surunkali xoletsistit tashxisini qo‘yishda qonning biokimyoviy tahlillari, o‘t pufagining ultratovush tekshiruvi, xoletsistografiya va o‘n ikki barmoqli ichakni zondlash kabi usullar samarali hisoblanadi. Konservativ davolash dori vositalari, o‘simlik preparatlari va fizioterapiya qo‘llashni o‘z ichiga oladi; toshli xoletsistit holatida esa o‘t pufagini olib tashlash tavsiya etiladi.

Umumiy ma’lumot

Surunkali xoletsistit – o‘t pufagining uzoq muddatli va takrorlanuvchi yallig‘lanishi hisoblanadi. Ko‘pincha o‘t ajralishining buzilishi bilan birga kechadi. Xoletsistit odatda pankreatit, gastroduodenit va enterokolit kasalliklari bilan birgalikda namoyon bo‘ladi. O‘tning surunkali to‘planib qolishi o‘t pufagida tosh hosil bo‘lishiga va toshli xoletsistit rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bu patologiya taxminan aholining 0,6 foizida, asosan 40-60 yoshli ayollarda uchraydi. Surunkali xoletsistit bilan ko‘proq iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar aholisi aziyat chekadi, bu ularning ovqatlanish tarzi va turmush tarzining o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq.

Sabablari

Surunkali xoletsistitning rivojlanishiga quyidagi omillar yordam beradi:

• o‘t pufagining tug‘ma tuzilish buzilishi, uning tonusining pasayishi, harakatsizlik, qorin bo‘shlig‘idagi ayrim a’zolarning pastga tushishi, homiladorlik (o‘tning mexanik to‘planishiga olib keluvchi omillar);
• ovqatlanish tartibining buzilishi (haddan tashqari ko‘p ovqatlanish, semirish, muntazam ravishda achchiq va yog‘li taomlar iste’mol qilish, ichkilikbozlik);
• o‘t yo‘llarining gipotonik diskineziyasi;
• ichak parazitlari (lyambliyalar, amyobalar, askaridalar, opistorxlar);
• o‘t-tosh kasalligi.

Patogenezi

Kasallik patogenezi o‘t pufagining motor funksiyasi buzilishi bilan bog‘liq. O‘tning normal aylanishi izdan chiqadi, natijada u to‘planib, quyuqlashadi. Keyinchalik infeksiya qo‘shiladi va yallig‘lanish jarayoni boshlanadi. Surunkali xoletsistitda yallig‘lanish sekinroq rivojlanib, sust kechadi. U asta-sekin o‘t pufagi devorlaridan o‘t yo‘llariga o‘tishi mumkin. Kasallik uzoq davom etsa, bitishmalar, pufak shakli o‘zgarishi, atrofdagi a’zolar (ichak kabi) bilan yopishib qolishi va oqmalar paydo bo‘lishi mumkin.

Tasnifi

Klinik gastroenterologiyada surunkali xoletsistit bir necha tamoyillar asosida tasniflanadi. O‘t pufagida toshlar mavjudligiga ko‘ra, u toshli va toshsiz turlarga bo‘linadi. Kechishiga ko‘ra: yashirin (subklinik), tez-tez qaytalanuvchi (yiliga 2 martadan ortiq xuruj) va kamdan-kam qaytalanuvchi (yiliga 1 marta yoki undan kam xuruj) shakllari farqlanadi.

Surunkali xoletsistit kechish og‘irligiga ko‘ra yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir shaklda, asoratli va asoratsiz kechishi mumkin. Funksional holatiga qarab, o‘t yo‘llari diskineziyasining quyidagi shakllari ajratiladi:

• gipermotor turi;
• gipomotor turi;
• aralash turi;
• faoliyatsiz o‘t pufagi.

Belgilari

Surunkali xoletsistit uzoq vaqt mobaynida rivojlanadi, remissiya davrlari xurujlar bilan almashinib turadi. Asosiy belgi og‘riq hisoblanadi. Og‘riq o‘rtacha kuchda bo‘lib, o‘ng qovurg‘a ostida joylashadi, to‘mtoq va zirqirovchi xususiyatga ega, bir necha kun (hafta) gacha davom etishi mumkin. Og‘riq orqaga, o‘ng kurak ostiga, bel sohasining o‘ng tomoniga, o‘ng yelkaga tarqalishi mumkin. Surunkali xoletsistit uchun achchiq yoki yog‘li ovqat, gazli ichimliklar, spirtli ichimliklar iste’mol qilgandan so‘ng og‘riq va yonboshdagi og‘irlikning kuchayishi xosdir. Surunkali xoletsistitning kuchayishidan oldin ko‘pincha parhezdagi buzilishlar, shuningdek, sovuq qotish va ruhiy zo‘riqishlar kuzatiladi.

Toshli surunkali xoletsistitda og‘riq belgisi o‘t sanchig‘i tarzida kechishi mumkin (og‘riq o‘tkir, kuchli, tutqanoqsimon). Og‘riq belgisidan tashqari, bemorlarda ko‘pincha ko‘ngil aynishi (hattoki qusishgacha), kekirish, og‘izda achchiq ta’m paydo bo‘lishi kuzatiladi. Kasallik qo‘zigan davrda tana harorati subfebril darajagacha ko‘tarilishi mumkin.

Surunkali xoletsistitning g‘ayritabiiy ko‘rinishlari: yurak sohasidagi to‘mtoq og‘riqlar, qabziyat, qorinning dam bo‘lishi, disfagiya (yutishning buzilishi). Surunkali xoletsistit uchun parhezdagi buzilishlardan keyin ushbu belgilarning rivojlanishi xosdir.

Asoratlari

Surunkali xoletsistitning asoratlari: o‘t yo‘llarining surunkali yallig‘lanishi (xolangit) rivojlanishi, o‘t pufagi devorining teshilishi, o‘t pufagining yiringli yallig‘lanishi (yiringli xoletsistit) va reaktiv gepatit.

Tashxislash

Tashxis qo‘yishda surunkali xoletsistit kelib chiqishiga sabab bo‘luvchi omillar aniqlanadi: o‘t dimlanishi va o‘t pufagi harakatining buzilishi, o‘t aylanishini qiyinlashtiradigan a’zolarning tug‘ma va orttirilgan nuqsonlari, kam harakatli turmush tarzi, o‘ziga xos ovqatlanish odatlari (achchiq, ziravorli, yog‘li taomlar va spirtli ichimliklarni xush ko‘rish). Bemor so‘rov va qorin devorini paypaslab ko‘rilganda og‘riq belgisining xususiyatlari va joylashuvi aniqlanadi. O‘t pufagi yallig‘lanishiga xos bo‘lgan Merfi, Myussi va Shoffar simptomlari tekshiriladi.

• Laboratoriya testlari. Kasallik zo‘raygan davrda qonni laboratoriyada tekshirganda nospetsifik yallig‘lanish belgilari (ECHT ko‘tarilishi, leykotsitoz) kuzatiladi. Qonning biokimyoviy tahlilida jigar fermentlari (AlAT, AsAT, G-GTF, ishqoriy fosfataza) faolligining oshganligi aniqlanadi.
• O‘t pufagi ultratovush tekshiruvi. Sonografiya paytida o‘t pufagining o‘lchami, devorining qalinligi, mumkin bo‘lgan shakl o‘zgarishlari va toshlar mavjudligi aniqlanadi. Shuningdek, chandiqlar, yallig‘langan o‘t yo‘llari, jigar o‘t yo‘llarining kengayishi, o‘t pufagi harakatining buzilishi kuzatiladi.
• O‘n ikki barmoqli ichakni zondlash. O‘t pufagi harakatining buzilishi qayd etiladi va o‘t namunasi olinadi. O‘t ekmasida bakterial infeksiyani aniqlash, qo‘zg‘atuvchini aniqlash, shuningdek, eng maqbul davolash vositasini tanlash uchun bakteriya kulturasining antibiotiklarga sezuvchanligini tekshirish mumkin. Surunkali toshsiz xoletsistit uchun o‘t pufagidan olingan o‘tda o‘t kislotalari miqdorining kamayishi va litoxol kislotasi miqdorining ko‘payishi xosdir. Bundan tashqari, kasallik zo‘raygan paytda o‘tda oqsil, bilirubin (2 barobardan ortiq) va erkin aminokislotalar miqdori ortadi. Ko‘pincha o‘tda xolesterin kristallari topiladi.
• Rentgenologik usullar. O‘t pufagining harakati va shaklini aniqlash uchun xoletsistografiya va xoleografiya qo‘llanilishi mumkin. Arteriografiya o‘t pufagi devorining qalinlashganini, o‘n ikki barmoqli ichak sohasida va jigarning yondosh qismlarida qon tomir to‘rining kengayganini ko‘rsatadi.

Davolash

Dori bilan davolash

Toshsiz surunkali xoletsistit deyarli har doim gastroenterolog tomonidan konservativ usulda davolanadi. Kasallik qo‘zigan paytda davolash o‘tkir alomatlarni bartaraf etishga, antibiotiklar yordamida bakterial infeksiya o‘chog‘ini tozalashga (odatda keng ta’sir doirasiga ega bo‘lgan sefalosporinlar guruhi preparatlari qo‘llaniladi), organizmni zaharlanishdan tozalashga (glyukoza, natriy xlorid eritmalarini tomirga yuborish), ovqat hazm qilish vazifasini tiklashga (ferment preparatlari) qaratilgan.

Og‘riqni qoldirish va yallig‘lanishni kamaytirish uchun nosteroid yallig‘lanishga qarshi dorilar guruhiga kiruvchi preparatlar ishlatiladi, pufak va yo‘llarning silliq mushaklari tortishishini bartaraf etish uchun spazmolitiklar qo‘llaniladi. O‘t to‘planib qolishini yo‘qotish uchun o‘t yo‘llari harakatini kuchaytiruvchi vositalar (zaytun moyi, chakanda, magneziya) ishlatiladi. Xoleretiklar (o‘t ajralishini kuchaytiruvchi dorilar) og‘riqning kuchayishi va to‘planish hodisalarining chuqurlashishiga olib kelmasligi uchun ehtiyotkorlik bilan qo‘llaniladi.

Surunkali asoratlanmagan xoletsistitning kuchayish davrida davolash uchun o‘simliklardan tayyorlangan dorilar ishlatiladi: giyohlar (yalpiz, valeriana, qoqi o‘t, moychechak), tirnoqgul gullarining damlamalari.

Fizioterapiya

Kasallikning qo‘zish belgilari pasayib, tinchlangan davrga o‘tgandan so‘ng, magneziya, ksilit yoki sorbit bilan tubajlar tavsiya etiladi. Surunkali xoletsistitni o‘simliklar bilan davolash pijma, itjumrutgul, gulxayri, bo‘ytakan damlamalarini ichishdan iborat. Fizioterapevtik davolash usullari qo‘llaniladi: refleksoterapiya, elektroforez, SMT-terapiya, balchiq bilan davolash va boshqalar. Balneologik kurortlarda sanatoriyda davolanish ko‘rsatilgan.

Jarrohlik yo‘li bilan davolash

Surunkali toshli xoletsistit tashxisi qo‘yilganda toshlar hosil bo‘lish manbai hisoblangan o‘t pufagini jarrohlik yo‘li bilan olib tashlash ko‘rsatilgan. O‘tkir toshli xoletsistitni davolashdan farqli o‘laroq, surunkali xoletsistit bilan og‘rigan bemorlarga o‘t pufagini olib tashlash operatsiyasi (laparoskopik yoki ochiq xoletsistotomiya) shoshilinch ravishda emas, balki rejalashtirilgan holda o‘tkaziladi. O‘tkir xoletsistit uchun qo‘llaniladigan jarrohlik usullari – o‘t pufagini laparoskopik yo‘l bilan olib tashlash operatsiyasi, kichik kesim orqali xoletsistektomiya qo‘llaniladi. Zaif va keksa yoshdagi bemorlar uchun o‘t oqimining muqobil yo‘lini yaratish maqsadida teri orqali xoletsistostomiya amalga oshiriladi.

Toshlarni parchalash usullari

Surunkali xoletsistit bilan og‘rigan bemorlarda jarrohlik aralashuviga qarshi ko‘rsatmalar bo‘lsa, tana tashqarisidan zarba-to‘lqinli litotripsiya yordamida toshlarni jarrohliksiz maydalash usuli qo‘llaniladi. Biroq, toshlarning parchalanishi to‘liq tuzalishga olib kelmaydi, chunki ularning qayta paydo bo‘lishi tez-tez uchraydi.

Shuningdek, ursodezoksixol va xenodezoksixol kislotalari tuzlari preparatlari yordamida toshlarni dori-darmonlar bilan eritish usuli ham mavjud, ammo bu davolash juda uzoq vaqt (2 yilgacha) davom etadi va to‘liq sog‘ayishga olib kelmaydi hamda toshlarning vaqt o‘tishi bilan qayta paydo bo‘lmasligini kafolatlamaydi.

Parhez

Surunkali xoletsistit bilan og‘rigan barcha bemorlarga maxsus parhez buyuriladi va ma’lum ovqatlanish tartibiga qat’iy rioya qilish zarur. Surunkali xoletsistit bilan og‘rigan bemorlarga kasallik tinch davrida 5-parhez va qo‘zigan paytda 5A-parhez buyuriladi.

Birinchidan, ovqatlanish har 3-4 soatda kichik porsiyalarda amalga oshiriladi (bo‘lib-bo‘lib ovqatlanish), ikkinchidan, ayrim mahsulotlarni iste’mol qilishda cheklovlarga rioya qilinadi: yog‘li, qovurilgan, achchiq, ziravorli taomlar, gazlangan ichimliklar, spirtli ichimliklar.

Shuningdek, tuxum sarig‘i, xom sabzavot va mevalar, yog‘li xamirdan tayyorlangan mahsulotlar, yog‘li va sariyog‘li kremlar, yong‘oqlar, muzqaymoq iste’mol qilish man etiladi. Kasallik qo‘zigan paytda yangi bug‘da pishirilgan yoki issiq holda qaynatilgan mahsulotlar tavsiya etiladi. Kasallik tinch davrida bemorlarga ruxsat etilgan sabzavot va mevalar: o‘rik qoqi, sabzi, tarvuz va qovun, mayiz, qora olxo‘ri. Bu mahsulotlar o‘t pufagi harakatini yaxshilaydi va qabziyatdan xalos qiladi.

Bemorlar tomonidan davolovchi ovqatlanish qoidalarining buzilishi kasallikning qo‘zishiga va o‘t pufagi devorida buzilish jarayonlarining rivojlanishiga olib keladi.

Prognoz va profilaktika

Xoletsistitning birlamchi profilaktikasi sog‘lom turmush tarziga rioya qilish, spirtli ichimliklar iste’molini cheklash, zararli ovqatlanish odatlaridan voz kechish (haddan tashqari ko‘p ovqatlanish, o‘tkir va yog‘li taomlarni xush ko‘rish), jismoniy faol hayot kechirish hisoblanadi. Ichki a’zolarning tug‘ma anomaliyalari mavjud bo‘lganda, o‘t pufagidagi dimlanish holatlarini o‘z vaqtida aniqlash va bartaraf etish lozim. Shuningdek, stresslardan qochish hamda o‘t-tosh kasalligi, ichak va jigardagi parazitar kasalliklarni o‘z vaqtida davolash muhimdir.

Kasallikning qo‘zishini oldini olish uchun bemorlar parhezga va tez-tez oz-ozdan ovqatlanish tamoyillariga qat’iy amal qilishlari, kam harakatlanish, stresslar va sovuq qotishdan, og‘ir jismoniy zo‘riqishdan saqlanishlari kerak. Surunkali xoletsistit bilan og‘rigan bemorlar dispanser nazoratida bo‘ladilar va yiliga ikki marta tekshiruvdan o‘tishlari shart. Ularga muntazam ravishda sanatoriy-kurortlarda davolanish tavsiya etiladi.

Maqola muallifi : Xalilov Nurilloxon Abdug‘ani o‘g‘li