Vaqtinchalik global amneziya – bir kungacha davom etadigan hozirgi va o’tmishdagi voqealar uchun xotiraning vaqtinchalik buzilishi. Bu o’z shaxsiyatining ongini saqlab qolishda orientatsiyani yo’qotish bilan birga keladi. Yuqori asab funktsiyalarining ba’zi vaqtinchalik buzilishlari kuzatilishi mumkin. Tashxis nevrologik tekshiruv, EEG, MRT, miya tomirlarini dopler skanerlash; agar kerak bo’lsa, miyaning PET tekshiruvi amalga oshiriladi. Miyaning o’tkir qon tomir patologiyasini, epilepsiyani va intraserebral o’smani istisno qilish kerak. Hozircha maxsus terapiya yo’q. Asosiy patologiya davolanadi; ko’rsatmalarga ko’ra – psixoterapiya amalga oshiriladi.
Umumiy ma’lumot
Vaqtinchalik global amneziya (TGA) vaqtinchalik (o’tib ketuvchi) xotira buzilishlarini anglatadi. Qoida tariqasida, hurujning davomiyligi (amneziya huruji) 24 soatdan oshmaydi. Ko’pincha huruj 2-3 soat davom etadi. Bu asosan o’rta va keksa odamlarda kuzatiladi. 75% holatlar 50 yoshdan 70 yoshgacha bo’lgan yoshga to’g’ri keladi. Ko’pgina hollarda, TGA hujumi yagona xususiyatga ega. Ba’zi bemorlarda doimiy xotira buzilishining rivojlanishiga qadar salbiy oqibatlarga olib keladigan takroriy amneziya hurujlari qayd etiladi.
Vaqtinchalik global amneziya juda kam uchraydigan sindromdir. Ba’zi ma’lumotlarga ko’ra, uning paydo bo’lishi yiliga 100 000 aholiga 5 epizoddan oshmaydi. Zamonaviy nevrologiyada muammoning dolzarbligi TGA jiddiy qon tomir va onkologik miya patologiyasining alomati bo’lishi mumkinligi bilan bog’liq. Ba’zida birinchi marta sodir bo’lgan TGA huruji miya shishining klinik debyuti hisoblanadi.
Tranzitor global amneziya sabablari
Uzoq vaqt davomida TGA shifokorlar uchun sir bo’lib qoldi. Faqat MRT, PET va tomirlarni dopler skanerlash kabi diagnostika usullarini ishlab chiqish orqali tadqiqotchilar vaqtinchalik amneziyaning sabablarini tushunishda oldinga siljishlari mumkin edi. Gipokamp mintaqada gipo- yoki giperperfuziya shaklida kichik o’zgarishlar, signal intensivligining oshishi aniqlandi. Shunga asoslanib, ikkita asosiy faraz ilgari surildi. Ulardan biriga ko’ra, TGA sabablari gipokamp va qo’shni tuzilmalarning qon aylanishining buzilishida yotadi. Ushbu gipoteza tarafdorlari TGA hurujlarini vaqtinchalik ishemik hurujning maxsus turiga bog’lashadi. Yana bir gipoteza TGA ning epileptik tabiati haqida gapiradi va tutqanoq paydo bo’lishini gipokampning chuqur tuzilmalarida joylashgan diqqat markazining vaqtinchalik epiaktivligi bilan izohlaydi.
TGA hurujlari boshqa patologik sharoitlar fonida sodir bo’lganida ko’p holatlar ma’lum. Masalan, migrenli bemorlarda, bosh jarohatidan so’ng, surunkali miya yarim sharlari ishemiyasi, miya shishi, gipertonik inqiroz, og’ir qandli diabet, subaraxnoid qon ketishining boshlanishida. O’tkir stressli vaziyatlar, jismoniy ortiqcha kuchlanish, ekstremal sharoitlar (og’riq, tanani sovuq suvga botirish va boshqalar) TGA uchun qo’zg’atuvchi omillar bo’lishi mumkin.
Tranzitor global amneziya belgilari
TGA ning asosiy klinik ko’rinishi – bu so’nggi yillarda ham, uzoq o’tmishda ham sodir bo’lgan o’tmishdagi voqealar haqida xotirani yo’qotish ( anterograd amneziya ) bilan birgalikda ma’lumotni va hozirgi paytda sodir bo’layotgan narsalarni eslab qolish qobiliyatining to’satdan yo’qolishi (retrograd amneziya). TGA huruji ko’p hollarda hech qanday sababsiz to’satdan sodir bo’ladi. Ba’zi bemorlarda hujum gipertonik inqiroz, migren paroksizmi fonida kuzatiladi.
Amneziya epizodi paytida bemor vaqt va makonda orientatsiyani yo’qotadi. Ammo uning kognitiv qobiliyatlari (diqqat, fikrlash), nutq, ijtimoiy qobiliyatlar saqlanib qoladi. Odatda bemor qarindoshlari va do’stlarini muammosiz taniydi, o’zini shaxsiyatiga yo’naltiradi. Tashqi tomondan, bunday odam chalkash va tashvishli ko’rinadi. U bilan nima sodir bo’layotganini tushunishga va o’zini o’z atrofiga yo’naltirishga harakat qilib, u ko’p savollar beradi, lekin darhol olingan javoblarni unutadi.
Taxminan 35% hollarda mnestik buzilishlar bilan bir qatorda yuqori nerv funktsiyalarining alohida buzilishlari kuzatiladi. Mumkin bo’lgan vizual agnoziya (tanish ob’ektlarni tanib olishning buzilishi), eshitish idrokidagi xatolar, yengil motor afaziya, praksiya buzilishi (harakatlarda maqsadlilikning yo’qligi), motor avtomatizmlari. Ba’zi shifokorlar vaqtinchalik qisman amneziyani, ish bilan bog’liq disorientatsiya va xotirani yo’qotish epizodini aniqlaydilar. Bunday hollarda mnestik buzilishlar qisman bo’ladi, hozirgi va o’tmishdagi voqealar uchun xotira saqlanib qoladi.
Amneziya epizodi 30 daqiqadan 24 soatgacha, o’rtacha 2-5 soat davom etishi mumkin.U tugagach, xotira va barcha asab funktsiyalari to’liq tiklanadi. TGA epizodining o’zida sodir bo’lgan voqealar uchun amneziya davom etishi mumkin. Simptomlarning regressiyasi uzoq muddatli xotirani tiklash bilan boshlanadi va vaziyatning sub’ektiv yaxshilanishi bilan birga keladi. Keyin qisqa muddatli xotira tiklana boshlaydi va asta-sekin barcha buzilgan qobiliyatlarning ob’ektiv tiklanishi kuzatiladi.
Tashxislash
TGA ning qisqa kechishida uning nevrolog tomonidan tashxisi retrospektiv bo’lib, bemorni to’liq surishtirish va tekshiruvdan o’tkazishdan iborat. Alohida tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, bemorlarning 25 foizida paroksizmal holatlar mavjud: migren xurujlari, hushidan ketish, epileptik paroksizmalar, gipersomniya xurujlari. Nevrologik holatni o’rganish jarayonida, qoida tariqasida, hech qanday anormallik aniqlanmaydi. Fon patologiyasiga xos bo’lgan o’zgarishlar kuzatilishi mumkin.
Huruj paytida TGA diagnostikasi o’tkir tomir patologiyasini (TIA, ishemik va gemorragik insult, subaraxnoid qon ketish) istisno qilishni talab qiladi. Shu maqsadda shoshilinch ravishda miyaning MRT tekshiruvi o’tkaziladi. Amneziya davrida gipokampusdan chiqadigan kuchaygan intensivlikning MRIT signallarini aniqlash xarakterlidir. TGA retrospektiv diagnostikasida MRT miya shishini istisno qilish uchun ishlatiladi. Ko’pincha u dissirkulyator ensefalopatiyaga xos bo’lgan diffuz o’zgarishlarni aniqlaydi.
Amnestik huruj paytida elektroansefalografiya asosan alfa-2 va beta-1 diapazonlarida bioelektrik faollikning oshishini qayd etadi. Uning amalga oshirilishi epilepsiyani istisno qilishga imkon beradi. Vaqtinchalik global amneziya epizodidan so’ng, bemorlarda kognitiv qo’zg’atilgan P300 potentsialining amplitudasi vaqtincha pasayadi, bu xotira funktsiyalarining tiklanish bosqichini aks ettirishi mumkin. Takroriy TGA bilan P300 ning pasayish davri ortadi.
Amneziya epizodi bo’lgan ko’plab bemorlarda transkranial Doppler sonografiyasi miya tomirlarida aterosklerotik o’zgarishlarni aniqlaydi, bu yoshga bog’liq o’zgarishlar bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Ba’zi hollarda miyaning PET natijalari chap temporal bo’lakning perfuziyasining ortishi yoki kamayishini ko’rsatadi.
Davolash va prognoz
TGA uchun o’ziga xos terapiya ishlab chiqilmagan, chunki uning patogenetik mexanizmi (ishemiya yoki epileptik faollik) noma’lum. Asosiy patologiyani davolash maqsadga muvofiqdir: qon tomir, migrenga qarshi, neyroprotektiv, antikonvulsant preparatlar. Agar shish aniqlansa, bemorni keyingi davolash neyroxirurglar va onkologlar tomonidan amalga oshiriladi. Paroksizmdan keyin ba’zi bemorlar psixolog yoki psixoterapevt yordamiga muhtoj.
TGA prognozi amneziya epizodi yuzaga kelgan asosiy patologiyaga bog’liq. Relapslar kam uchraydi – yiliga 3% chastota bilan. Ular Korsakoff sindromining rivojlanishiga qadar doimiy mnestik kasalliklarning shakllanishi bilan xavflidir. Prognostik jihatdan, o’sma jarayoni natijasida paydo bo’lgan TGA ning eng noqulay holatlari. Amnestik xurujni boshdan kechirgan boshqa bemorlarda BMQASB, ishemik insult va qon tomir demensiyaning natijasi bilan miya qon aylanishi yetishmovchiligining rivojlanish xavfi ortadi.
