ASAB TIZIMI KASALLIKLARI

Tutqanoq ( судороги ) haqida – sababi, belgilari, turlari, tashxislash, davolash va oldini olish

Tutqanoq – bu aniq mushak guruhlari yoki butun tanani o’z ichiga olgan to’satdan, beixtiyor qisqarish. Tonik-klonik paroksizmlar ongni yo’qotish, siyish va nafas olish yetishmovchiligi bilan birga keladi. Tutqanoqlarning sabablari orasida markaziy asab tizimining organik patologiyasi, neyronlarning toksik va metabolik shikastlanishi, gipertermiya va boshqa buzilishlar mavjud. Diagnostika miyaning KT va MRT, EEG, laboratoriya tekshiruvlari yordamida amalga oshiriladi. Kompleks davolashda antikonvulsanlar, patogenetik va etiotrop terapiya va jarrohlik yo’li bilan amalga oshiriladi.

Umumiy ma’lumot

Turli konvulsiv sindromlar aholining umumiy kasallanish darajasi bo’yicha yurak-qon tomir kasalliklari va qandli diabetdan keyin uchinchi o’rinni egallaydi. Ular barcha asab kasalliklarining 20 foizini tashkil qiladi. Patologik alomatlar ko’pincha bolalarda (15 yoshgacha) va qarilikda uchraydi. Konvulsiyalar skelet mushaklari – individual mushak guruhlari yoki butun vujudning beixtiyor spastik qisqarishi sifatida seziladi, har xil intensivlikda, qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo’ladi. Ular o’z-o’zidan paydo bo’ladi yoki o’tkir patologiya, tashqi omillarning ta’sirida paydo bo’ladi.

Oyoq va magistral mushaklarining qattiq konvulsiv tebranishi mushak-skelet funktsiyasini buzadi, yiqilib tushish va jarohatlarga olib keladi. Spastik zo’riqish og’riqli bo’lib, ko’pincha badanning egilishi yoki burilishi, bosh va ko’zlarning bir tomonga burilishi bilan birga keladi. Tonik-klonik xurujlar ong va nafas olishning buzilishi, siydikni tutolmaslik bilan namoyon bo’ladi, ba’zilari fokal nevrologik alomatlar bilan kechadi. Izolyatsiya qilingan epizodlar qulay prognozga ega, ammo tez-tez konvulsiyalar odatdagi faoliyatni buzadi va bemorning hayot sifatini pasaytiradi.

Tasnifi

Konvulsiyalarni keltirib chiqarish mexanizmiga ko’ra ular tezkor giperkinezga tegishli bo’lib, uning tarkibida faza komponenti ustunlik qiladi. Ular epileptik va epileptik bo’lmagan, birlamchi (idiopatik) va simptomatik (ikkilamchi) bo’linadi. Skelet mushaklarining ustun ishtirok etish xarakteriga ko’ra, konvulsiv qisqarishning bir nechta turlari mavjud:

  • Tonik. Uzoq davom etadigan asab impulsi natijasida kelib chiqadigan o’tkir va uzoq muddatli (bir necha o’n soniyagacha) mushaklarning kuchlanishi ( taranglashishi ). Oyoq-qo’llarni «muzlashi» ga yoki tanani majburiy holatga olib keladi.
  • Klonik. Mushaklarning spazmlari qisqa muddatli va tartibsiz bo’lib, qisqarish va bo’shashish davrlari tez o’zgarib turadi. Ular motorli harakatlari bilan birga lokomotor ta’sirga ega.
  • Aralashgan. Klonik tonik tarkibiy qismining galma-gal kelishi yoki aksincha xarakterli konvulsiv hurujlar – aralash tutqanoqlar deyiladi. Ko’pgina hollarda, ular umumlashtirilgan (generalizatsiyalashgan) xarakterga ega bo’ladi.

Tonik spazmlar asosida atetoz yotadi, turli xil klonik spazmlar miyoklonus – fleksor mushaklarning to’satdan va keskin (soniyagacha) qisqarishi. Ta’sir qilingan mushaklar guruhiga asoslanib, konvulsiyalar bukuvchi (fleksor), yozuvchi (ekstansor), aralashgan bo’ladi. Klinik tasnifda o’z o’rnini topgan muhim mezon – bu hurujning tarqalishi, bu ikki xil paroksizmni ajratishga imkon beradi:

  1. Qisman (markazlashgan, fokal). Ular motorli neyronlar guruhini qamrab olgan mahalliy faollik tufayli paydo bo’ladi. Ular klonik yoki tonik qisqarish bilan birga keladi. Ular oddiy (ongni yo’qotmasdan), murakkab, ikkilamchi umumlashgan bo’ladi.
  2. Umumlashgan (generalizatsiyalashgan). Qo’zg’alish miya hamma qismida izolyatsiyalangan o’choqlarni ham darhol qamrab oladi, shuning uchun hurujda butun tananing mushaklari ishtirok etadi. Paroksizmlar klonik, tonik, tonik-klonikdir. Shuningdek, miyoklonik, atonik hurujlar ham ajratiladi.

Muayyan sharoitlar fokal va umumlashgan paroksizm belgilarini birlashtiradi yoki aniqlanmagan xususiyatga ega. Pediatriya amaliyotida afebril va febril hurujlar, neonatal, infantil paroksizmlar ajratiladi. Ba’zi hurujlarning xalqaro tasnifi prognozni (yaxshi sifatli, og’ir) hisobga oladi.

Tutqanoqqa nima sabab bo’ladi

Tonik tutqanoq sabablari

Uzoq muddatli mushaklarning kuchlanishi miya tuzilmalarining haddan tashqari qo’zg’aluvchanligi fonida, segmentar funktsiyalarning kortikal regulyatsiyasi buzilgan sharoitda yuzaga keladi. Ko’pincha neyronlarga toksik, metabolik omillar, endokrin metabolik kasalliklar ta’sir qiladi. Tonik tutqanoqlar sabablari quyidagi holatlar:

  • Yuqumli kasalliklar: qoqshol, quturish, febril sindrom.
  • Elektrolitlar buzilishi: gipokalsemiya, giperkaliyemiya, gipomagnezemiya.
  • Endokrin kasalliklar: giper- va gipoglikemiya, giperinsulinizm.
  • Irsiy metabolik kasalliklar: aminokislota (leytsinoz, fenilketonuriya), uglevod (glikogenoz, galaktozemiya), lipid (Goshe kasalligi, Norman-Wood).
  • Yurak-qon tomir patologiyasi: to’liq atrioventrikulyar blokada, o’tkir gipotenziya.
  • Buyrak va jigar yetishmovchiligi: uremiya, bilirubin ensefalopatiyasi.
  • Psixogen kasalliklar: giperventiliyatsion sindromi, isteriya.
  • Bolalikning epileptik sindromlari: Lennoks-Gasto ensefalopatiyasi, Otaxara, infantil spazmlar.
  • Mastlik: alkogolli, uglerod oksididan zaharlanish, strinnin.
  • Dori-darmonlarni haddan tashqari dozalash: morfin, antipsixotiklar.
  • Jismoniy omillarning ta’siri: qattiq qizib ketish yoki gipotermiya, elektr shikastlanishi, nurlanish ta’siri.

Ba’zida og’riqli spazmlar kasbiy xususiyatga ega bo’lib, stenograflar, musiqachilar, sutchilarda mushaklarning uzoq muddatli kuchlanishi bilan yuzaga keladi. Oyoq kramplari sportchilar va ishi uzoq vaqt turish bilan bog’liq bo’lgan odamlar uchun odatiy holdir. Ular ko’pincha homiladorlik paytida kuzatiladi, pastki periferik qon tomir patologiyasi bilan – varikoz kengayishi, ateroskleroz, endarterit.

Klonik tutqanoq sabablari

Skelet mushaklarining qisqa muddatli spazmlarini qo’zg’atadigan patologik impulslar yuqori kortikal markazlarda, ekstrapiramidal tizimda yoki periferik motorli neyronlarda hosil bo’ladi. Ba’zi klonik hurujlar insultlar, miya ustunida o’choqli zararlanish yoki orqa miya o’smalari  tufayli rivojlanadi. Ushbu hurujlarning boshqa sabablari:

  • Fokal epileptik hurujlar.
  • Bolalar yuqumli kasalliklari: qizamiq, suvchechak, gripp, paragripp.
  • Kichkintoyning og’ir miyoklonik epilepsiyasi (Drave sindromi).
  • Kulrang moddaning diffuz shikastlanishi: Kreytsfeldt-Yakob kasalligi, o’tkirosti sklerozlovchi panensefalit.
  • Neyrodegenerativ holatlar: Tay-Saks, Alpers kasalliklari.
  • Progressiv bo’lmagan ensefalopatiya: Daun sindromi bilan., Tuberoz skleroz.
  • Neonatal paroksizmlar: «beshinchi kun tutqanog’i», oilaviy epilepsiya.
  • Zaharlanish: dorilar (piperazin, ergotamin), kimyoviy moddalar (formaldegid, mishyak).

Tonik-klonik tutqanoq sabablari

Ko’pincha klinik ko’rinishda tonik hurujlar klonik bilan almashinishi kuzatiladi. Umumiy aralash tutqanoqlar epilepsiya uchun xos belgi va uning og’ir asoratlari – epilepsiya. Miya neyronlarining paroksizmal elektr faolligining paydo bo’lishi ko’plab zararlovchi omillarga bog’liq:

  • Miya patologiyasi: qon tomir kasalliklari (insultlar, arteriovenöz malformatsiyalar, anevrizmalar), kranioserebral travma, o’smalar.
  • Yuqumli kasalliklar: poliomielit, vabo, neyroinfeksiyalar (meningit, ensefalit, xo’ppozlar).
  • Arterial gipertenziya: buyrak eklampsiyasi, Gipertonik inqirozning konvulsiv shakli.
  • Homiladorlikning toksikozi: eklampsiya.
  • Irsiy patologiya: leykodistrofiya.
  • Mastlik: nikotin, giyohvand moddalar (amfetamin, kokain), zaharlanish (fosfor organik birikmalari, oksalat kislotasi, qo’rg’oshin).
  • Dori-darmonlarni haddan tashqari dozalash: kofein, atropin, amitriptilin va boshqalar.

Tashxislash

Bemorni dastlabki tekshiruvi anamnezga oid ma’lumotlarni tahlil qilishni (kasallik boshlangan vaqt, predispozitsiya qiluvchi omillar mavjudligi), ob’ektiv belgilarni aniqlashni o’z ichiga oladi. Ammo yutqanoq sabablarining polimorfizmini hisobga olgan holda, faqat klinik ma’lumotlar bilan to’g’ri tashxis qo’yish mumkin emas. Shuning uchun bemorga keng ko’lamli tekshiruvdan o’tish tavsiya etiladi:

  • Tomografiya. Ishemik-gemorragik, yallig’lanish o’choqlarini aniqlash uchun miyaning MRT-ni qilish afzaldir. Boshning KT-si shishlarni, shikastlanishlarni va bosh suyagi anormalliklarini, qorincha tizimining kengayishini yaxshi tasvirlaydi. Qon tomir nuqsonlari – malformatsiyalar, trombotik okklyuziya, anevrizmalar – miya tomirlarining invaziv bo’lmagan KT yoki MR angiografiyasi yordamida aniqlanadi.
  • Elektroansefalografiya. Miyaning biopotentsial imkoniyatlarini o’rganish patologik faollikni mahalliy yoki umumlashgan to’lqinlar (cho’qqilar, o’tkir to’lqinlar, «boshoq to’lqinli» komplekslar) shaklida aniqlashga imkon beradi. Provokatsion testlarni o’tkazishda buzilishlar baholanadi – fotostimulyatsiya, giperventilyatsiya. Paroksizmlarni yaxshiroq hujjatlashtirish uchun miografiya bilan video-EEG ro’yxatdan o’tishni o’tkazish tavsiya etiladi.
  • Laboratoriya sinovlari. Ba’zi tutqanoqlarning sabablari biokimyoviy parametrlarni aniqlash (elektrolitlar, glyukoza, buyrak, jigar testlari), toksikologik tadqiqotlar bilan qon tekshiruvi asosida aniqlanadi. Epileptiform paroksizmlarning yuqumli etiologiyasiga shubha qilish uchun serologik testlar (IFA, RIF), molekulyar genetik tahlil (PCR) kerak. Serebrospinal suyuqlikning klinik va bakteriologik tahlili ko’pincha o’tkaziladi.

Mumkin bo’lgan yurak patologiyasini istisno qilish uchun EKG o’tkaziladi, homiladorlikning toksikozi bilan siydikning umumiy tekshiruvi buyuriladi, ultratovush tekshiruvi natijalariga ko’ra buyraklar va jigar strukturaviy patologiyasi aniqlanadi. Konvulsiv sindrom diagnostikasi nevrolog tomonidan amalga oshiriladi, ammo taxmin qilingan etiologik omillarga asoslanib, tegishli profil mutaxassislari jalb qilinishi mumkin. Birlamchi va simptomatik epileptik tutqanoqlarni farqlash, ularni boshqa paroksizmal holatlardan – sinkope, migren, tremor va boshqalardan ajratish kerak.

Davolash

Tashxis qo’yishdan oldingi yordam

Qanday sabab bo’lishidan qat’iy nazar, tutqanoq – bu malakali tibbiy yordamni talab qiladigan o’tkir holat. Mahalliy og’riqli spazmlarni o’z-o’zini massaj qilish, chimchilash, mushaklarni cho’zish orqali bartaraf etish mumkin. Umumiy hurujning rivojlanishi bilan jabrlanuvchiga birinchi yordamni ko’rsatish juda muhim: rolik yoki yostiqni boshning ostiga qo’ying, uni yon tomonga burab, og’iz bo’shlig’ini ko’pik va shilimshiqdan tozalang va toza havo bilan ta’minlang. Tez tibbiy yordam guruhi paroksizmni antikonvulsanlar bilan to’xtatadi, bolalarda yuqori isitmada antipiretiklar qo’llaniladi.

Konservativ davo

Kasalxonaga yotqizish hamma uchun zarur, birinchi marta tutqanoq rivojlangalar uchun ham, og’ir va uzoq muddatli paroksizmlarda ham, og’irlashtiruvchi patologiyaning mavjudligida ham. Tashxisni tekshirgandan so’ng, simptomatik davo bilan birga, tutqanoqni davolash sabablarni bartaraf etishni, ularning rivojlanishining asosiy patogenetik mexanizmlariga ta’sirni o’z ichiga oladi. Klinik holatga asoslanib, xurujlarni bartaraf etish va asosiy kasallikni davolash uchun quyidagi dorilar guruhidan foydalanish mumkin:

  • Antikonvulsanlar. Fokal va umumlashgan epileptik hurujlarni davolash lamotrigin, karbamazepin bilan – monoterapiya yoki boshqa dorilar bilan birgalikda amalga oshiriladi. Markaziy asab tizimining organik patologiyasida konvulsiv sindromni valproat, klonazepam bilan davolash mumkin; neonatal davrda fenobarbital, difenin eng ko’p tanlanadigan dorilar. Epileptikning refrakter holati narkoz uchun moddalarni (natriy tiopental, propofol) kiritishni talab qiladi.
  • Elektrolitlar. Spazmofiliya va giperkaliyemiyani yengillashtirish kaltsiy preparatlari bilan amalga oshiriladi. Xloroprivial tetaniya va giponatriyemiya natriy xlorid infuziyalari bilan davolanadi; gipomagnezemiya magnezium sulfat bilan tuzatiladi. Metabolik alkalozni yo’q qilish uchun fiziologik eritma, kaliy xlorid ishlatiladi.
  • Gipotenziv. Eklampsiyada , shu jumladan buyrak, gipertenziv inqirozda qon bosimini normallashtirish uchun periferik vazodilatatorlar (natriy nitroprussid), beta-blokatorlar (esmolol), gangliyon blokatorlari (pentamin, arfonad) ishlatiladi. Birgalikda kelgan miya shishini bartaraf etish uchun diuretiklar yordam beradi – osmotik (mannitol, mochevina), Genle qovuzlog’iga ta’sir qiluvchi (furosemid).

Zaharlanishda antidot, detoksifikatsiya, infuzion terapiya o’tkaziladi, epistatusning «olib tashlanish» shakllari antikonvulsanlar va antipsikotiklarning kombinatsiyasi bilan davolanadi. Neyroinfektsiyalarni aniqlash uchun tegishli antimikrob (antibakterial, antivirus) davo talab etiladi, gipoglikemiya glyukoza, piridoksinga bog’liq konvulsiyalar – B6 vitamini bilan to’xtatiladi. Ba’zi hollarda tutqanoq alomatlarini kamaytirish uchun yog ‘miqdori yuqori bo’lgan ketogenik parhez tavsiya etiladi.

Surunkali davolash

Epilepsiyaning farmakologik chidamli variantlari yanada radikal davolash uchun ko’rsatmadir. Neyroxirurgik aralashuvlar rezektsiyalarni (vaqtinchalik va ekstratemporal, gemisferektomiya), ajratish operatsiyalarini (subpial transeksiyalar, kallosotomiya) va transkranial stimulyatsiya usullarini o’z ichiga oladi. Natijada, bir yil ichida hurujlarni to’liq to’xtatish yoki yetarli nazoratga erishish bilan ularning chastotasini sezilarli darajada kamaytirishga erishish mumkin.

Ba’zi simptomatik tutqanoqlar ham jarrohlik yo’li bilan davolanadi. Kraniokerebral travma va insultlar bo’lsa, intrakranial gematomani evakuatsiya qilishga, miya strukturalarini dekompressiyalashga qaratilgan erta aralashuv zarur. Xo’ppoz (abses) va miya shishini ham olib tashlash kerak. Intravaskulyar rekanalizatsiya operatsiyalari – arteriya ichidagi tromboliz, trombektomiya, stentlash bilan angioplastika – miya to’qimalarining ishemik sohalarida qon oqimini tiklash uchun mo’ljallangan.

24790cookie-checkTutqanoq ( судороги ) haqida – sababi, belgilari, turlari, tashxislash, davolash va oldini olish

Share with:

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi.

Tarjima qilish »