Yo’tal – bu o’ziga xos retseptorlarning ta’sirlanishi bilan yuzaga keladigan shartsiz refleksli akt bo’lib, nafas olish mushaklarining kuchlanish davridan keyin majburiy nafas chiqarish bilan namoyon bo’ladi. Simptom odatda nafas olish tizimining kasalliklari tufayli yuzaga keladi, ammo toksik moddalar nafas olayotganda, begona jismlar kirganda, o’pka dimlanishida rivojlanishi mumkin. Yo’talning sababini aniqlash uchun rentgen, spirometriya, fibrobronxoskopiya va laboratoriya tekshiruvlari o’tkaziladi. Simptomlarni yo’qotish uchun yo’talga qarshi va balg’am ko’chiruvchi dorilar, mukolitiklar qo’llaniladi.

Umumiy ma’lumot

Yo’tal – xarakterli tovushlar bilan og’iz orqali majburiy nafas chiqarilishi. Ko’pincha undan oldin tomoqdagi og’riq yoki tirnalish, ko’krak qafasidagi siqilish hissi paydo bo’ladi. Ko’p hollarda yo’tal harakati ko’krak qafasidagi og’riqlar bilan birga keladi. Yo’tal natijasida ma’lum kasalliklarga xos bo’lgan sariq-yashil, «zangsimon», shaffof va boshqa turdagi balg’am chiqishi mumkin. Uzoq muddatli yo’tal huruji bilan, ba’zida refleksli qusish kuzatilishi mumkin, gipoksiya tufayli nazolabial ( og’iz-burun ) uchburchakning ko’karishi aniqlanadi.

Ko’pincha yo’tal nafas olish tizimining shikastlanishining boshqa belgilari fonida sodir bo’ladi: tomoq, ko’krak qafasi, burun tiqilishi. Ovoz apparati ishtirok etganda, alomat afoniyagacha bo’lgan ovoz o’zgarishi bilan birga keladi. Og’ir kasallikda yo’tal tutishi birin-ketin uzluksiz davom etishi mumkin, bu yo’talning takrorlanishi deb ataladi. Bemorda doimiy yo’talning mavjudligi, ayniqsa yiringli yoki qonli balg’amning chiqishi bilan umumiy holatning buzilishi pulmonologga tashrif buyurish uchun bevosita ko’rsatma hisoblanadi.

Yo’tal yuzaga kelish mexanizmi

Yo’tal harakati – bu nafas yo’llarini begona jismlardan, toksinlardan va ortiqcha shilimshiqlardan tozalash uchun zarur bo’lgan murakkab refleksli himoya mexanizmi. Yo’tal refleksi hiqildoq va traxeobronxial daraxtdagi ta’sirlanuvchi retseptorlardan boshlanadi, ular vagus nervining tolalari bilan innervatsiya qilinadi. Tashqi ta’sirlarga eng sezgir bo’lganlar ovoz pardalari, tilcha, traxeyaning bronxga bifurkatsiya zonasi hisoblanadi. Retseptorlar shilimshiq, kimyoviy moddalar, ifloslantiruvchi moddalar va yirik begona jismlarga javob beradi.

Ta’sirlanuvchi nerv oxirlaridan qo’zg’alish uzunchoq miyada joylashgan yo’tal markaziga va retikulyar formatsiya neyronlariga yo’naltiriladi. Ushbu tuzilmalar yo’talish aktida ishtirok etadigan barcha mushak guruhlarining muvofiqlashtirilgan ishi uchun javobgardir. Refleksning birinchi bosqichi taxminan 2-3 sekund davom etadigan chuqur qisqa nafasni o’z ichiga oladi, bu halqum va  til yirik mushaklarining spazmi, bronxlar mushaklari tonusining oshishi bilan kechadi. Ko’krak ichida bosim 140 mm Hg ga yetishi mumkin.

Buning ortidan qorin bo’shlig’i mushaklarining, og’iz orqali tez nafas chiqarish bilan kuchaygan qarshilikni yengish uchun diafragma keskin qisqarishi kuzatiladi. Yo’tal paytida havo oqimi tezligi 50-120 m / s ga yetadi, bu tinch nafas olishdan 25-30 baravar yuqori. Havo oqimi bilan birgalikda bronxopulmonar tizimdan shilliq tomchilar, chang va begona zarralar chiqariladi. Majburiy nafas chiqarish bitta yo’tal harakatini tugatadi, ammo retseptorlarning haddan tashqari ta’sirlanishi bilan refleks ko’p marta takrorlanishi mumkin.

O’pka parenximasining o’zida sezgir nerv uchlari yo’q, shuning uchun o’pkaning birlamchi zararlanishlari bilan yo’tal kasallikning rivojlanishini, bronxlar yoki plevraning patologik jarayonda ishtirok etishini ko’rsatadi. Yo’tal refleksi yurak patologiyasida ham shakllanishi mumkin, bu esa o’pka qon tomir tizimidagi bosimning oshishiga yordam beradi. Bu qonning suyuq qismini alveolalar va interstitsial to’qimalarga chiqarishga olib keladi, bu esa retseptorlarning ta’sirlanishi bilan tugaydi, gorizontal holatda yo’tal kuchayadi.

Tasnifi

Yo’tal har qanday kasallikning o’ziga xos belgisi emas, ammo uning diagnostik qiymati simptomning paydo bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash bilan ortadi. Tasniflashda ular balg’amning mavjudligi yoki yo’qligi, tembr, chastotasi, davomiyligi, kun davomida paydo bo’lish chastotasi bilan boshqariladi. Tashxis qo’yish uchun eng keng tarqalgan va muhim bo’lgan ajralma mavjudligiga qarab yo’tal aktining turlarini ajratish:

• Quruq yo’tal. Nafas olish yo’llaridan sekretsiya bilan birga kelmaydi. Alomatning ko’rinishi bronxit, pnevmoniyaning dastlabki bosqichida, hiqildoq yoki traxeyada yallig’lanish jarayonining lokalizatsiyasi bilan kuzatiladi. Huruj plevra, ko’ks oralig’i shikastlanishi, havo yo’llarining hajmli hosilalar bilan siqilishi, o’pkada fibroz jarayonlari bilan sodir bo’lishi mumkin.
• Nam yo’tal. Har doim boshqa rang, yopishqoqlik va hidga ega bo’lishi mumkin bo’lgan balg’am bilan tugaydi. Yiringli balg’am nafas yo’llarining yallig’lanish kasalliklari uchun, «shishasimon» – bronxial astma huruji uchun ko’proq xosdir. Qon chiziqlarining mavjudligi o’pkada o’smalarni, yurak-qon tomir tizimining patologiyasini ko’rsatishi mumkin.

Ovoz va tembrga ko’ra tasnif mavjud, laringitga xos bo’lgan «xirillagan» yo’tal, bolalarda soxta krup ( bo’g’ma ), surunkali obstruktiv bronxitda kuchsiz bo’g’iq, tovush paychalarining parchalanishini ko’rsatadigan jim yo’tal. Bitonal yo’tal alohida toifaga bo’linadi, unda qo’shimcha yuqori ohang eshitiladi, bu ko’pincha bolalik davrida o’smali bronxoadenitning rivojlanishini ko’rsatadi.

Diagnostik nuqtai nazardan, simptomni namoyon bo’lish vaqtiga ko’ra tasniflash muhimdir: ertalabki yo’tal ko’pincha chekuvchilar va astmatiklarda aniqlanadi, tungi hurujlar sil va yurak astmasi uchun patognomonikdir. Nafas olish yo’llarining yallig’lanishi bilan simptom va kunning vaqti o’rtasida hech qanday aloqa yo’q. Simptomlarning paydo bo’lish mexanizmiga ko’ra nevrozda miyadagi refleks zonalarning bevosita qo’zg’alishi bilan bog’liq bo’lgan markaziy (nevrotik) va nafas olish tizimining asab tugunlari, yuqori qizilo’ngachning ta’sirlanishi natijasida kelib chiqqan refleksli yo’tal ajralib turadi.

Yo’talning sabablari

Yuzaki yo’talning sabablari

Alomat sog’lom odamlarda ifloslantiruvchi moddalar, o’tkir hidlar bilan ifloslangan havodan nafas olayotganda paydo bo’ladi. Yo’talish odatda yuqori nafas yo’llarining shikastlanishi bilan bog’liq. Yuzaki yo’talning quyidagi sabablari bor:

• O’RVI: gripp, adenovirus infektsiyasi.
• LOR a’zolarining shikastlanishi: surunkali tonzillit, bakterial faringit va rinofaringit, postnazal tomizish sindromi.
• Bolalar infektsiyalari: qizamiq va qizilcha, ko’kyo’talning boshlang’ich davri.
• Allergik jarayonlar.
• Nafas yo’llarining begona jismlari.
• Farmakoterapiyaning asoratlari: antigipertenziv dorilarni qabul qilish (AAF ingibitorlari, beta-blokatorlar), antiaritmik dorilar.
• Kam uchraydigan sabablar: halqum nevrozi, qalqonsimon bez saratoni.

Chuqur quruq yo’talning sabablari

Balg’am ajralmasdan kuchli yo’tal paroksizmlari pastki nafas yo’llarida patologik jarayonning lokalizatsiyasi uchun eng xarakterlidir. Simptom ko’krak og’rig’i, nafas qisishi bilan birga kelishi mumkin. Quruq chuqur yo’talning huruji quyidagi sabablarga ko’ra yuzaga keladi:

• Nafas organlarida yallig’lanish jarayonlari: laringotraxeit, bronxit, ko’k yo’tal.
• Sil kasalligi: o’pka shakli, o’tkir tarqalgan variant, ko’ks oralig’i limfa tugunlarining shikastlanishi.
• Bronxlarning yallig’lanishsiz kasalliklari: Uilyams-Kampbell sindromi, bronxial begona jism, bronxo-obstruktiv sindrom.
• O’pka kasalliklari: pnevmoskleroz, o’tkir atelektaz, yomon sifatli o’smalar.
• Plevraning sabablari: yaxshi va yomon xulqli o’smalar, plevrit, pnevmotoraks.
• Allergik patologiya: bronxial astma, alveolit, astmatik bronxit.
• Boshqa organlarning kasalliklari: qizilo’ngachning divertikullari, kengaygan kardiomiyopatiya, perikardit.
• Kasbiy kasalliklar: berilyoz, silikoz, silikatoz.

Nam yo’talning sabablari

Odatda, yo’taldan so’ng, odamdan ozgina miqdorda shaffof shilimshiq ajralib chiqadi, lekin ko’pincha nam yo’tal nafas olish tizimining shikastlanishidan kelib chiqadi. Odatda, balg’amli yo’talgach, bemor yengillikni his qiladi. Balg’amli yo’talning umumiy sabablari:

• Bronxit: yiringli (shu jumladan uning asoratlari – bronxoektatik), obstruktiv, atrofik.
• O’pka patologiyasi: virusli va bakterial pnevmoniya, gemosideroz, exinokokkoz.
• Halqum va traxeyaning yallig’lanishi.
• O’pka shishi: o’tkir yurak yetishmovchiligi, kardial astma, nafas olish tizimining og’ir shikastlanishi bilan.
• Shishlar: bronxioloalveolyar karsinoma, bronxial karsinoid, skuamoz hujayrali karsinoma.

Xirilloq yo’talning sabablari

Patologik jarayon hiqildoq va ovoz boylamlarining shilliq qavatiga tarqalib ketganda, xarakterli baland ovozli («xirillagan») tovush bilan yo’tal paroksizmlari kuzatiladi. Qattiq yo’talning rivojlanishi ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra yuzaga keladi:

• Laringeal shikastlanishlar: laringit, difteriyada haqiqiy krup, soxta krup.
• Nafas yo’llari infektsiyalari: ko’k yo’tal, paragripp, adenovirusli faringit.
• Traxeya kasalliklari: intubatsiyadan keyingi asoratlar, diskineziya, stenoz.
• Allergik kasalliklar: bronxial astma, allergik laringit.
• Kam uchraydigan sabablar: berillioz, ekssudativ perikardit, bronxial tuberkulyoz.

Tashxislash

Yo’talishning eng ko’p uchraydigan sabablari nafas olish tizimining kasalliklari bo’lib, shuning uchun tekshiruv pulmonolog tomonidan tashkil etiladi. Tashxis qo’yish uchun morfofunktsional buzilishlar va patologik jarayonlarning belgilarini aniqlashga qaratilgan instrumental usullar va laboratoriya testlari majmuasidan foydalanish kerak. Eng diagnostik qiymatlar:

• LOR a’zolarini tekshirish. Yuqori nafas yo’llarining shilliq qavatini ko’rish uchun rinoskopiya, faringoskopiya va laringoskopiya buyuriladi. Simptomning sababini izlashda to’qimalarda yallig’lanish o’zgarishlariga, hajmli shakllanishlarga, organlarning devorlarida balg’amning tabiati va miqdoriga e’tibor beriladi. Bakterioskopiya uchun tomoqdan surtma olinadi.
• Balg’am tahlili. Ajralmalarni mikroskopik va bakteriologik tekshirish kasallikning etiologiyasini aniqlashga yordam beradi. Uzoq muddatli quruq yo’tal bilan Kox tayoqchasi bilan infektsiyani istisno qilish kerak, buning uchun balg’am maxsus ozuqaviy muhitga sepiladi. Agar kerak bo’lsa, tadqiqot silni aniqlashning ekspress usullari bilan to’ldiriladi.
• Rentgen usullari. Rentgenografiya yo’talning asosiy sababi sifatida pnevmoniyani tashxislash uchun «oltin standart» sifatida tan olingan. Rentgenologik tadqiqotlar bronxial shikastlanish va mediastinal tuzilmalarning shikastlanishi bo’lsa, ko’pincha yo’tal bilan birga keladi. Rentgen tasvirlari ikkita proektsiyada amalga oshiriladi. Ko’krak bo’shlig’ining tuzilmalarini batafsil o’rganish uchun kompyuter tomografiyasi amalga oshiriladi.
• Serologik reaktsiyalar. Tashxisni tekshirish uchun qondagi turli virusli va bakterial patogenlarga antitanalarni aniqlash kerak. Zamonaviy laboratoriya usullari qo’llaniladi – IFA, RIF, PSR. Bundan tashqari, o’tkir yallig’lanish belgilarini aniqlash uchun biokimyoviy qon tekshiruvi o’tkaziladi, agar allergiyaga shubha bo’lsa, immunogrammadagi o’zgarishlar dalolat beradi.
• Boshqa instrumental usullar. Bronxial daraxtning tuzilmalarini tasavvur qilish uchun bronxoskopiya buyuriladi, uning davomida sitomorfologik tahlil qilish uchun patologik o’zgargan hududlarning biopsiyasi amalga oshirilishi mumkin. Mumkin bo’lgan o’smalar uchun mahalliy narkoz ostida kontrastli bronxografiya tavsiya etiladi.

Yo’talning respirator sabablari chiqarib tashlansa, qo’shimcha diagnostika usullari qo’llaniladi: qizilo’ngachning kontrastli rentgenografiyasi, EKG, yurakning ultratovush tekshiruvi. Nafas olish buzilishi darajasini aniqlash uchun qonning gaz tarkibi aniqlanadi. Tashqi nafas olish funktsiyasi buzilgan taqdirda, spirografiya asosiy ko’rsatkichlarni – majburiy nafas chiqarish hajmini, o’pkaning hayotiy hajmini baholash bilan amalga oshiriladi. Ba’zi bemorlar immunolog-allergologga murojaat qilishlari kerak.

Davolash

Tashxis qo’yilguniga qadar birinchi yordam

Yo’talish hurujlarining chastotasini kamaytirish uchun bemorlarga kuchli hidlardan, havo haroratining keskin o’zgarishidan qochish, achchiq ovqatlar va gazlangan ichimliklar iste’molini cheklash tavsiya etiladi. Ko’p miqdorda iliq ichimlik tavsiya etiladi: choylar, o’simlik choylari, quritilgan mevali kompotlar. Nafas olish yo’llarini tozalash va balg’am ajralishini rag’batlantirish uchun antiseptik eritmalar bilan chayqash, ingalyatsiyalar qo’llaniladi. Ko’krak qafasidagi og’riqlar yoki nafas qisilishi bilan kechadigan 2-3 kundan ortiq davom etadigan doimiy yo’tal tibbiy yordamga murojaat qilish va uning sababini aniqlash uchun ko’rsatma hisoblanadi.

Konservativ terapiya

Tibbiy taktika asosiy kasallikka, yo’tal paroksizmlarining intensivligi va davomiyligiga bog’liq. Yuzaki yo’tal bilan yumshatuvchi ingalyatsiyalar va chayish kifoya qiladi, chuqur quruq yoki nam yo’tal maxsus dori terapiyasini qo’llashni talab qiladi. Davolash fizioterapevtik usullar bilan to’ldiriladi, balg’am ko’chishini osonlashtiradigan ko’krak massaji qo’llaniladi. Yo’talning asosiy sababini hisobga olgan holda, shifokor turli xil dorilar guruhlarini buyuradi:

• Mukolitiklar. Balg’amni suyultiradi, yo’tal tutilishi paytida uning chiqishini yaxshilaydi. Preparat bronxial daraxtning sanitariyasini ta’minlaydi va tiklanishni tezlashtiradi. Qoida tariqasida, ular farmakologik ta’sirni o’zaro kuchaytirish uchun balg’am ko’chiruvchilar bilan birga qo’llaniladi.
• Antibiotiklar. Bronxial daraxt va o’pkada yiringli yallig’lanish jarayonlarida antibakterial preparatlar olinadi. Eng samarali beta-laktamlar, makrolidlar. Og’ir O’RIda virusga qarshi vositalar kerak bo’ladi.
• Silga qarshi dorilar. Sil kasalligini davolash uchun kamida 3 ta dori vositasini o’z ichiga olgan alohida dori sxemalari mavjud. Yon ta’sirlarni kamaytirish uchun vitaminlar va immunomodulyatorlar buyuriladi.
• Bronxodilyatatorlar. Beta-adrenergik agonistlar, teofillin yo’tal paroksizmlarida buyuriladi, ular qaytuvchi yoki qaytarilmas bronxial siqilishdan kelib chiqadi. Jiddiy obstruktsiyada glyukokortikosteroidlar ingalyatsiya yo’li bilan qo’llaniladi.
• Antaiallergik. H1-gistamin retseptorlari blokatorlari, semiz hujayra membranasi stabilizatorlari, leykotrien ingibitorlari guruhidan dorilar ko’p ishlatiladi. Jiddiy bronxial astmada gormonal vositalar qo’llaniladi.